SKKN Một số biện pháp giúp học sinh nhận biết và vận dụng tốt phép so sánh tu từ trong phân môn Luyện từ và câu ở Lớp 3

con đường làng quê em.
Đôi cánh gà mẹ xòe ra chắc chắn che chở cho các chú gà con.
(cánh bướm dập dờn, dải lụa đào, chiếc nơ, hai mái nhà, chiếc ô)
Bài tập này với mục đích bước đầu cho học sinh làm quen với việc viết câu văn có hình ảnh so sánh để diễn đạt sự vật sao cho sinh động. Bằng hiểu biết và óc liên tưởng của mình các em sẽ lựa chọn được những từ ngữ thích hợp để thay thế.
Đáp án:
Buổi sáng, những cánh buồm nâu trên biển như những cánh bướm dập dờn
Nắng mai hồng như dải lụa đào trải dài trên con đường làng quê em.
Đôi cánh gà mẹ xòe ra như hai mái nhà che chở cho các chú gà con.
Dạng bài tập cảm nhận và nêu tác dụng của so sánh
Bài 1: Gạch dƣới những hình ảnh so sánh trong các câu văn dƣới đây. Trong các hình ảnh đó, em thích hình ảnh nào? Vì sao?
Trông trống mới oai vệ làm sao! Thân trống tròn trùng trục như cái chum sơn đỏ. Bụng trống phình ra, hai đầu khum lại.
Dưới ánh nắng chói chang, hàng ngàn lá cọ xòe ra như những vầng mặt trời rực rỡ.
Lá phượng giống lá me, mỏng, ngon lành như những hạt cốm non. Những cành cây mập mạp như hàng trăm cánh tay đưa ra đón ánh áng mặt trời để sưởi ấm cho mình.
Đáp án: (hình ảnh so sánh: phần gạch chân)
Tiếp đó tôi yêu cầu học sinh chọn hình ảnh mình thích và giải thích lý do vì sao? (VD: Hình ảnh hàng ngàn lá cọ xòe ra như những vầng mặt trời thể hiện sự quan sát tinh tế, bất ngờ của tác giả khi tìm ra được hình ảnh “vầng mặt trời” để so sánh với “hàng ngàn lá cọ”. Vì vậy câu văn khi đọc lên thấy thật thú vị.)
Bài 2: Trong các câu văn sau em thấy câu nào hay nhất? Vì sao?
Những chùm hoa phượng đỏ.
Những chùm hoa phượng đỏ rực như những ngọn lửa bập bùng cháy trên cây.
Những chùm hoa phượng đỏ như son.
Các câu văn trên cùng là viết về hoa phượng nhưng mỗi câu lại có cách diễn đạt khác nhau. Tôi yêu cầu học sinh so sánh câu thứ nhất và câu thứ hai, câu nào hay hơn, vì sao? Tất cả học sinh trong lớp tôi đều khẳng định câu thứ hai hay hơn vì đã sử dụng biện pháp tu từ so sánh để miêu tả màu sắc của hoa phượng. Tiếp đó tôi cho học sinh so sánh câu thứ hai với câu thứ ba. Khi học sinh đều khẳng định câu thứ ba không hay bằng câu thứ hai và học sinh diễn đạt lý do theo ý hiểu của mình vì sao cùng sử dụng phép so sánh mà câu thứ hai lại hay hơn, tôi chốt lại cho học sinh hiểu: Ở câu thứ hai tác giả dùng hình ảnh “chùm hoa phượng đỏ rực như những ngọn lửa bập bùng cháy trên cây”, một hình ảnh rất đẹp, rất sinh động để làm cho màu sắc của hoa phượng trở nên đẹp hơn, câu văn hay hơn và có sức gợi tả. Còn ở câu thứ ba thì màu hoa phượng được so sánh với màu son, tuy có điểm giống nhau nhưng cách so sánh đó chưa sinh động và còn làm giảm đi vẻ đẹp của hoa phượng. Câu văn trở nên khô khan, kém hay hẳn đi.
Như vậy, qua phân tích học sinh sẽ lựa chọn được câu văn hay và các em còn hiểu được: khi so sánh, muốn cho sự vật miêu tả được đẹp và sinh động thì cần so sánh với một sự vật khác đẹp hơn và như thế câu văn có được sức gợi tả, gợi cảm cho người đọc.
Bài tập dạng vận dụng biện pháp tu từ so sánh
Bài 1: Em hãy sử dụng biện pháp so sánh để diễn đạt lại các câu sau cho sinh động, gợi cảm hơn:
Những bông hoa bàng màu trắng, nhỏ li ti.
Bà của em đã già, tóc của bà bạc lắm.
Bầy chim non đang hót trong nắng mai.
Với bài tập này học sinh sẽ suy nghĩ và viết lại câu văn theo ý mình. Tôi chú ý hướng dẫn, chữa cho các em nhưng không áp đặt theo ý cô. Đồng thời, tôi ghi nhanh một số câu văn hay lên bảng cho các em khác học tập.
Ví dụ:
Những bông hoa bàng màu trắng, nhỏ li ti như những hạt cườm trải khắp trên cành cây.
Bà của em đã già, tóc của bà bạc trắng như mây.
Bầy chim non đang hót trong nắng mai như một bản hòa tấu.
Sau khi học sinh đã thành thạo dạng bài tập này tôi lại ra một số bài tập ở mức độ khó hơn.
Bài 2: Hãy dùng biện pháp so sánh để diễn đạt về mỗi sự vật sau: ông mặt trời, cánh đồng lúa, dòng sông, hoa hồng.
Loại bài tập này khó hơn, đòi hỏi học sinh phải có một trí tưởng tượng thật phong phú kết hợp với khả năng diễn đạt thật thành thạo thì mới có thể viết được những câu văn có hình ảnh so sánh hay. Tôi cũng có biện pháp hướng dẫn cụ thể các em học sinh yếu bằng cánh sau khi học sinh đã trình bày hết ý kiến mà chưa có được câu văn hay thì tôi sẽ đưa một vài câu văn làm mẫu để các em tích lũy làm tư liệu cho mình.
Ví dụ:
Ông mặt trời đỏ rực như một quả cầu lửa đang từ từ nhô lên ở phía đằng đông.
Cánh đồng lúa chín vàng trải rộng như một tấm thảm khổng lồ.
Dòng sông uốn quanh như một dải lụa chia đôi hai làng.
Những đóa hồng nhung dịu dàng và kiêu sa như những nàng tiên.
Bài 3 (Dành cho học sinh khá giỏi)
Cô giáo em
Hiền như cô Tấm Giọng cô đầm ấm Như lời mẹ ru.
Từ ý thơ trên, em hãy viết đoạn văn ngắn tả cô giáo em.
Đây là dạng bài tập khó nên tôi chỉ yêu cầu đối với học sinh giỏi để các em bồi dưỡng thêm về kiến thức cũng như cách cảm thụ văn học và sẽ phục vụ tốt cho những bài văn miêu tả của lớp 4, 5. Với cách làm như vậy thì trí tưởng tượng của học sinh sẽ ngày một phong phú, khả năng diễn đạt câu văn sẽ tốt hơn. Trong các bài tập vận dụng biện pháp so sánh để câu văn trở nên hay hơn, bài viết sinh động hơn sẽ không còn là một việc khó đối với các em.
Biện pháp 5: Giúp học sinh nhận biết biện pháp so sánh thông qua các câu đố dân gian
Kho tàng câu đố dân gian thật phong phú và đa dạng. Nó phản ánh những thuộc tính, đặc điểm của sự vật, hiện tượng. Nó vừa có chức năng bồi dưỡng tri thức, vừa có chức năng giải trí cho con người. Trong số đó, cha ông ta cũng đã biết sử dụng biện pháp so sánh để làm rõ sự vật cần phải tìm nhưng không quá lộ. Dựa vào điều đó tôi đã sưu tầm và tích luỹ một số câu đố có sử dụng biện pháp so sánh. Sau một số bài học tôi đưa ra một số câu đố có sử dụng phép so sánh để hướng dẫn học sinh tìm hiểu thêm về nghệ thuật so sánh.
VD:	Vừa bằng lá tre
Ngo ngoe dưới nước.
(Là con gì?)
Để khai thác, tôi hỏi học sinh như sau:
+ Em có nhận xét gì về câu đố trên?
(Câu đố có sử dụng so sánh nhưng ẩn sự vật so sánh)
+ Sự vật dùng để đối chiếu trong câu đố trên là gì? (Là lá tre)
+ Em cần phải dựa vào chi tiết nào nữa để tìm ra lời giải? (Dựa vào chi tiết: Ngo ngoe dưới nước)
+ Vậy sự vật so sánh ở đây là sự vật nào? (Là con đỉa)
Với các câu đố tôi đưa ra các em rất thích thú và tìm cách giải. Qua những câu đố như vậy các em cũng sẽ được khắc sâu kiến thức của mình về cách tìm sự vật có nét tương đồng với sự vật đã cho.
KẾT QUẢ:
Sau một thời gian nghiên cứu và thực nghiệm, để nắm được kết quả học tập của học sinh lớp tôi về biện pháp tu từ so sánh, tôi đã tiến hành khảo sát học sinh trong lớp 3G đợt 2 với phiếu bài tập sau:
PHIẾU BÀI TẬP
Bài 1: Đọc các câu thơ, câu văn sau rồi làm bài tập bằng cách điền vào bảng:
Những ngón tay thon thon như những búp măng.
Cánh đồng trông xa như một tấm thảm màu vàng.
Những chú gà con mới nở trông như những hòn tơ nhỏ.
Câu
Sự vật đƣợc so sánh
Từ so sánh
Sự vật so sánh
a)
.....................................
................
....................................
b)
.....................................
.....................
...................................
c)
.....................................
.....................
...................................
Bài 2 : Khoanh tròn vào chữ trƣớc câu có hình ảnh so sánh:
Nắng là ánh sáng của mặt trời.
Nắng là từng dòng lửa xối xuống mặt đất.
Nắng tạo ra từng dòng lửa xối xuống mặt đất.
Bài 3: Thêm các từ ngữ vào chỗ chấm để tạo thành câu văn có hình ảnh so sánh:
Những bông hoa ..
Đôi mắt của em bé ..
Những đám mây trên trời 
Tiếng mèo kêu trong đêm .
Bài 4: Em hãy một đoạn văn khoảng 3 - 5 câu văn tả đặc điểm của con vật nuôi mà em yêu thích nhất, trong đó có sử dụng biện pháp so sánh.
Sau khi nghiên cứu và lựa chọn một phiếu bài tập nhằm kiểm tra tổng quát kiến thức cơ bản về biện pháp so sánh, tôi thu được kết quả như sau:
Bài kiểm tra
HS nhận biết được biện pháp tu từ so
sánh
HS biết vận dụng biện pháp tu từ so
sánh để viết văn
HS chưa biết vận dụng biện pháp tu từ so sánh
để viết văn.
Số lƣợng
%
Số lƣợng
%
Số lƣợng
%
Lần 1
40
71%
30
54%
26
46%
Lần 2
50
89%
48
86%
8
14%
Qua phiếu bài tập tôi đã nhận thấy rõ sự tiến bộ của học sinh. Ở bài tập số 1 hầu hết các em làm rất tốt, chỉ có bài tập số 2 vẫn còn một số ít em nhầm lẫn. Riêng bài tập số 3, các em làm cũng tương đối tốt, các em đã biết chọn những sự vật phù hợp để so sánh với sự vật cho trước một cách hợp lý và thể hiện được tính nghệ thuật trong câu văn.
Mục tiêu chủ yếu của phân môn Luyện từ và câu là rèn kỹ năng dùng từ đặt câu. Từ đó bồi dưỡng tình cảm quý trọng tiếng Việt, thói quen dùng từ và viết câu đúng, có ý thức sử dụng tiếng Việt trong giao tiếp đạt được phẩm chất văn hoá. Bám sát mục tiêu môn học, áp dụng các biện pháp dạy phép so sánh trong Luyện từ và câu, tôi đã rút ra được những kinh nghiệm trong giảng dạy có hiệu quả.
Trong việc vận dụng kinh nghiệm vào thực tế giảng dạy, trải nghiệm đối với các đối tượng học sinh , tôi nhận thấy đã đạt được một số kết quả khả quan:
Các em yêu thích môn Tiếng Việt trong đó có phân môn Luyện từ và câu, vui vẻ, hào hứng, hăng say trong học tập.
Các em hoàn thành tương đối tốt các bài tập vận dụng, thực hành.
Học sinh đã biết dùng từ đặt câu đúng mẫu, đúng nghĩa và có hình ảnh. Nhiều học sinh đã viết những câu văn, những bài văn có sử dụng biện pháp So sánh một cách hiệu quả.
Các em đã biết diễn đạt sự cảm nhận cái hay, cái đẹp của nghệ thuật so sánh. Hơn thế nữa, thông qua luyện tập nhận biết và vận dụng các biện pháp tu từ so sánh trong phân môn Luyện từ và câu, các em đã tích luỹ cho mình được vốn kiến thức về ngôn ngữ nghệ thuật, đồng thời các em còn được bồi dưỡng tình cảm yêu quý đồ vật, cây cối, loài vật và thiên nhiên gần gũi với mình.
Tuy nhiên, trong khi dạy thực nghiệm và qua bài khảo sát, tôi nhận thấy vẫn còn một số tồn tại nhỏ, như việc học sinh chưa mạnh dạn vận dụng biện pháp tu từ so sánh vào việc viết văn. Đây cũng sẽ là hướng để tôi tiếp tục nghiên cứu.
KẾT LUẬN
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ
Qua quá trình nghiên cứu tài liệu và thực tế giảng dạy tôi thấy việc dạy cho các em tìm hiểu về các biện pháp nghệ thuật là cả một quá trình thường xuyên, liên tục và dần dần đạt được kết quả ở nhiều mức độ. Điều cơ bản để làm được việc đó là giáo viên cần định hướng để học sinh tự phát hiện kiến thức mới. Sau đó giáo viên cần nhấn mạnh, chốt lại kiến thức sau khi học sinh đã hoàn thành bài tập. Ta không thể ép học sinh phải lập tức làm được điều mình mong muốn vì “Quy tắc và khái niệm không đi trực tiếp từ đầu giáo viên sang đầu học sinh” cho nên cần phải kiên trì, tác động liên tục để các em hình thành được kiến thức và vận dụng các bài học có hiệu quả.
Để đạt được điều này đòi hỏi người giáo viên phải thực sự yêu nghề, tâm huyết với nghề. Phải thực sự coi học sinh như con và coi tri thức của học sinh là sản phẩm trí tuệ của mình. Vì vậy người giáo viên phải có sự kiên trì trong các giờ học nói chung và giờ Luyện từ và câu nói riêng. Đối với những học sinh tiếp thu chậm, giáo viên tránh nóng vội hay phê bình, mạt sát học sinh mà phải kiên trì uốn nắn, sửa chữa kịp thời cho các em thật tận tình, chu đáo.
ĐỀ XUẤT VÀ KHUYẾN NGHỊ:
Để giáo viên có được trình độ chuyên môn vững vàng và phương pháp giảng dạy phong phú, tôi mạn phép xin đưa ra một vài ý kiến đề xuất với các cấp lãnh đạo như sau:
Về phía Nhà trường
Tổ chức nhiều buổi chuyên đề hơn nữa để cho giáo viên chúng tôi được thường xuyên bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ. Qua buổi chuyên đề chúng tôi được học hỏi nhau về chuyên môn, được thảo luận và nghe hỏi - đáp về những vấn đề còn thắc mắc.
Có đầy đủ đồ dùng dạy học cho giáo viên.
2.1. Về phía Phòng giáo dục
- Tổ chức các buổi nói chuyện chuyên đề giữa các giáo viên trong quận để tìm ra cách dạy hay hoặc phương pháp mới đối với những bài khó.
Trên đây là một vài ý kiến có thể coi là kinh nghiệm của bản thân tôi trong thời gian được Ban giám hiệu phân công dạy lớp 3. Mặc dù khi triển khai đề tài tôi và các đồng nghiệp trong tổ khối đã thu được một số kết quả nhất định đó cũng là những gì tôi đã rút ra được từ thực tế giảng dạy của mình song sẽ không tránh khỏi những điều còn khiếm khuyết.Vì vậy, tôi rất mong được sự giúp đỡ của các đồng chí, đồng nghiệp và các cấp lãnh đạo để đề tài này được hoàn thiện góp phần nâng cao hiệu quả trong giảng dạy.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày 01 tháng 04 năm 2015
Tôi xin cam đoan đây là SKKN của mình viết, không sao chép nội dung của người khác.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tiếng Việt 3 (Sách giáo viên) - Tập 1 - Nhà xuất bản giáo dục
Tạp chí Giáo dục Tiểu học
Tiếng Việt nâng cao 3 - GS.TS Lê Phƣơng Nga - Nhà XBGD - 2004
Bồi dưỡng học sinh giỏi Tiếng Việt Tiểu học
Giải đáp 188 câu hỏi về giảng dạy môn Tiếng Việt ở Tiểu học - Trần Mạnh Hƣởng - Lê Hữu Tỉnh - Nhà xuất bản giáo dục
Vở bài tập nâng cao Luyện Từ và câu - Lớp 3 - GS.TS Lê Phƣơng Nga - TS Lê Hữu Tỉnh- Nhà xuất bản Đại học sư phạm.
Cù Đình Tú (1983) “ Phong cách học và đặc điểm tu từ Tiếng Việt”, NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp Hà Nôi.
Tiếng Việt 3 - Tập 1- Nguyễn Minh Thuyết (Chủ biên) - Nhà xuất bản giáo dục
- Năm 2007.
MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU .......................................................................................	1
Lý do chọn đề tài........................................................................................	1
Cơ sở lý luận ...............................................................................................	1
Cơ sở thực tiễn ............................................................................................	2
Mục đích nghiên cứu ...............................................................................	2
Đối tƣợng nghiên cứu.............................................................................	2
Phương pháp nghiên cứu ..........................................................................	2
Phạm vi kế hoạch nghiên cứu ....................................................................	2
NỘI DUNG................................................................................................	3
Tầm quan trọng của việc dạy biện pháp tu từ so sánh trong phân
môn LT- C ở lớp 3.........................................................................................	3
Thực trạng việc dạy và học phép tu từ so sánh	3
Biện pháp ...................................................................................................	5
Biện pháp 1: Nghiên cứu cấu trúc, nội dung chương trình sách giáo khoa	5
Biện pháp 2: Tìm hiểu khái niệm, cấu trúc của phép tu từ so sánh .........	6
Biện pháp 3: Giúp học sinh nhận biết các dạng bài tập về so sánh .........	9
Biện pháp 4: Củng cố kiến thức về so sánh qua hệ thống bài tập mở rộng	17
Biện pháp 5: Giúp học sinh nhận biết biện pháp so sánh thông qua các
câu đố dân gian ..............................................................................................	22
Kết quả ........................................................................................................	24
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................	24