Sáng kiến kinh nghiệm Một số kinh nghiệm giúp học sinh Lớp 5 phân biệt từ đồng âm và từ nhiều nghĩa

 nghĩa của từ nhiều nghĩa bao giờ cũng có mối liên hệ với nhau. 
Ví dụ: - Đôi mắt của bé mở to (bộ phận quan sát của con người ở trên mặt).
 	 - Từ “mắt” trong câu “quả na mở mắt” là nghĩa chuyển.
Theo cơ chế ẩn dụ nghĩa của từ thường có ba dạng sau:
- Dạng 1: Dựa vào sự giống nhau về hình thức giữa các sự vật, hiện tượng hay nói cách khác là dựa vào các kiểu tương quan về hình dáng.
Ví dụ: Miệng1 (miệng xinh) và miệng2 (miệng bát)
- Dạng 2: Dựa trên cơ sở ẩn dụ về cách thức hay chức năng của các sự vật, đối tượng.
Ví dụ: cắt1 (cắt cỏ) với cắt2 (cắt quan hệ)
- Dạng 3: Dựa trên cơ sở ẩn dụ kết quả do tác động của các sự vật đối với con người.
Ví dụ: đau1 (đau vết mổ) và đau2 (đau lòng)
Theo cơ chế hoán dụ có các dạng sau:
- Dạng 1: Dựa trên cơ sở quan hệ giữa bộ phận và toàn thể.
Ví dụ: Chân1, Tay1, Mặt1 là những tên gọi chỉ bộ phận được chuyển sang chỉ cái toàn thể (Anh ấy có chân2 trong đội bóng. Tay2 bảo vệ của nhà máy số ba có Mặt2 trong hội nghị)
- Dạng 2: Dựa trên quan hệ giữa vật chứa và cái được chứa. 
Ví dụ: Nhà1 là công trình xây dựng (Anh trai tôi đang làm nhà)
 Nhà2 là gia đình (Cả nhà có mặt)
 - Dạng 3: Dựa trên quan hệ nguyên liệu hay công cụ với sản phẩm làm ra từ nguyên liệu hay công cụ đó hoặc hành động dùng nguyên liệu hay công cụ đó. 
Ví dụ: 
Muối1: Nguyên liệu (Một kg muối)
Muối2: hành động làm cho thức ăn lên men (Chị ấy muối dưa rất ngon)
* Nắm vững phương pháp dạy từ đồng âm và từ nhiều nghĩa
Bài học về từ đồng âm và từ nhiều nghĩa là loại bài khái niệm. Ở phần nhận xét, giáo viên giúp học sinh phát hiện các hiện tượng về từ ở các bài tập từ đó rút ra được những kiến thức về từ đồng âm và từ nhiều nghĩa. Bước tiếp theo giáo viên tổng hợp kiến thức như nội dung phần ghi nhớ. Đến đây, nếu là học sinh khá, giỏi, giáo viên có thể cho các em lấy ví dụ về hiện tượng đồng âm, nhiều nghĩa giúp các em nắm sâu và chắc phần ghi nhớ. Chuyển sang phần luyện tập, giáo viên tiếp tục tổ chức các hình thức dạy học để giúp học sinh giải quyết các bài tập phần luyện tập. Sau mỗi bài tập giáo viên lại củng cố, khắc sâu kiến thức liên quan đến nội dung bài học, liên hệ thực tế
 Khi dạy các bài về từ đồng âm, từ nhiều nghĩa, giáo viên cần sử dụng đồ dùng dạy học, tranh ảnh minh họa nhằm giúp học sinh dễ dàng phân biệt nghĩa của từ. 
Ví dụ:
 Hòn đá	Đá bóng
Trong quá trình dạy học có thể vận dụng phương pháp, hình thức dạy học như: Phương pháp hỏi đáp, phương pháp giảng giải, phương pháp thảo luận nhóm, phương pháp trực quan, phương pháp tổ chức trò chơi, phương pháp luyện tập thực hành.
Đối với các tiết luyện tập về từ đồng âm, từ nhiều nghĩa giáo viên tổ chức các hình thức dạy học để giúp học sinh củng cố, nắm vững kiến thức, nhận diện, đặt câu, xác định đúng nghĩa. Cụ thể:
 Yêu cầu học sinh hiểu và nắm vững kiến thức để vận dụng
Giáo viên có thể cho học sinh ngắt ý của phần ghi nhớ cho đọc nối tiếp, rồi ghép lại cho đọc toàn phần, đọc theo nhóm đôi, thi đua xem ai nhanh, ai đọc tốt giúp học sinh thuộc ghi nhớ một cách trôi chảy tại lớp.
 Giúp học sinh hiểu đúng nghĩa của các từ phát âm giống nhau
Điều đặc biệt của từ đồng âm và từ nhiều nghĩa là phát âm giống nhau (nói đọc giống nhau và viết giống nhau). Vì vậy, để kết luận được các từ đó có quan hệ đồng âm hay quan hệ nhiều nghĩa trước hết học sinh phải hiểu rõ nghĩa của các từ.
Ví dụ: 
Đường(1): (đường rất ngọt): chỉ một chất có vị ngọt.
Đường(2): (đường dây điện thoại): chỉ dây dẫn, truyền điện thoại phục vụ cho việc thông tin liên lạc.
Đường(3): (ngoài đường, xe cộ đi lại nhộn nhịp): chỉ lối đi cho các phương tiện, người, động vật.
Để có thể giải thích nghĩa chính xác của các từ “đường” như trên, học sinh phải có vốn từ phong phú, có vốn sống. Vì vậy, giáo viên luôn phải chú trọng trau dồi, tích lũy vốn từ cho học sinh.
Tiếp đó, học sinh căn cứ vào khái niệm từ đồng âm, từ nhiều nghĩa để xác định mối quan hệ giữa các từ. Xét nghĩa của 3 từ “đường” trên ta thấy:
Từ đường(1) và từ đường(2) có nghĩa hoàn toàn khác nhau không liên quan đến nhau - kết luận hai từ đường này có quan hệ đồng âm. Tương tự như trên từ đường(2) và từ đường(3) cũng có mối quan hệ đồng âm.
Từ đường(2) và từ đường(3) có mối quan hệ mật thiết về nghĩa trên cơ sở của từ đường(3) chỉ lối đi, ta suy ra nghĩa của từ đường(2) (truyền đi) theo vệt dài (dây dẫn). Như vậy từ đường(3) là nghĩa gốc, còn từ đường(2) là nghĩa chuyển – kết luận từ đường (2) và từ đường(3) có quan hệ nhiều nghĩa với nhau.
b.2.Tổ chức dạy trên lớp có sự lồng ghép, gợi mở kiến thức
Trong chương trình sách giáo khoa, dạy bài về từ nhiều nghĩa được sắp xếp sau bài dạy về từ đồng âm. Như vậy để phòng sự nhầm lẫn giữa từ đồng âm với từ nhiều nghĩa thì ngay ở bài dạy về từ đồng âm ngoài ví dụ đúng cần có thêm các trường hợp không phải đồng âm để các em nhận xét.
Ví dụ: Từ “đi” trong các trường hợp sau đây có phải hiện tượng đồng âm không?
- Em hay đi bộ đến trường.
- Anh đi ô tô, còn tôi đi xe đạp.
- Bà cụ ốm nặng, đã đi hôm qua rồi.
- Anh đi con mã, tôi đi con tốt.
- Thằng bé đã đến tuổi đi học.
- Ca nô đi nhanh hơn thuyền.
- Ghế thấp quá không đi được với bàn.
Bài tập này giáo viên chỉ yêu cầu học sinh nhận diện từ “đi” trong các câu văn trên là hiện tượng đồng âm hay không, không yêu cầu giải thích.
 Trong bài dạy “từ nhiều nghĩa” giáo viên có thể lấy thêm một số trường hợp về từ nhiều nghĩa, sau đó quay lại lấy một ví dụ về từ đồng âm cho học sinh nhận định về các từ trong ví dụ.
Ví dụ: Từ “bạc” trong các trường hợp sau là từ đồng âm hay từ nhiều nghĩa? Vì sao?
Nhẫn bạc – tóc bạc – bạc như vôi. Ở câu hỏi này, giáo viên yêu cầu học sinh giải thích lý do lựa chọn để khẳng định kiến thức và khả năng nhận diện, phân biệt từ đồng âm và từ nhiều nghĩa. Sau khi học sinh trả lời, giáo viên chốt lại từ “bạc” trong các trường hợp trên có quan hệ đồng âm vì nghĩa của từ “bạc” trong mỗi trường hợp khác nhau, không có quan hệ với nhau.
Cuối tiết học giáo viên nhấn mạnh học sinh lưu ý phân biệt từ đồng âm và từ nhiều nghĩa, tránh nhầm lẫn đáng tiếc giữa hai hiện tượng này.
b.3. Tìm ra dấu hiệu chung nhất để phân biệt từ đồng âm và từ nhiều nghĩa.
Sau các bài học về từ đồng âm và từ nhiều nghĩa cùng với các bài luyện tập, có thể giúp học sinh rút ra so sánh như sau:
* Điểm khác nhau giữa từ đồng âm và từ nhiều nghĩa:
Từ đồng âm
Từ nhiều nghĩa
- Là hai hoặc nhiều từ có cùng hình thức ngữ âm: (hòn) đá và đá (bóng).
- Các nghĩa hoàn toàn khác biệt nhau không có bất cứ mối liên hệ nào.
Ví dụ: (hòn) đá chỉ chất rắn có sẵn trong tự nhiên, thường thành tảng, hòn rất cứng. Còn đá (bóng) chỉ hành động dùng chân hất mạnh vào một vật nhằm đưa ra xa hoặc làm tổn thương.
- Không giải thích được bằng cơ chế chuyển nghĩa.
- Là một từ nhưng có nhiều nghĩa: (hòn) đá và (nước) đá.
- Các nghĩa có mối liên hệ với nhau.
Ví dụ: (hòn) đá chỉ chất rắn có trong tự nhiên, thường thành tảng, khối vật cứng. Còn (nước) đá chỉ nước đông cứng lại thành tảng giống như đá.
- Do cơ chế chuyển nghĩa tạo thành.
* Điểm giống nhau:
- Từ nhiều nghĩa và từ đồng âm đều có hình thức âm thanh giống nhau
- Từ nhiều nghĩa và từ đồng âm thường dễ nhầm lẫn
Ví dụ: Ba: ba(1) bố: Ba tôi rất thích đọc báo
 ba (2) số từ: Số ba là con số không may mắn
Học sinh có thể nhầm lẫn từ “ba” là từ nhiều nghĩa vì có hình thức âm thanh giống nhau. Khi gặp trường hợp này phải giúp học sinh thấy được các nét nghĩa không có quan hệ với nhau vì thế không phải là từ nhiều nghĩa mà là từ đồng âm.
b.4. Tổng hợp các dạng bài tập về từ đồng âm và từ nhiều nghĩa
* Dạng 1: Phân biệt nghĩa của các từ.
Đối với từ đồng âm: Phân biệt nghĩa của các từ đồng âm trong các cụm từ sau: Cánh đồng(1) – tượng đồng(2).
Bài tập này, giáo viên giúp học sinh hiểu nghĩa của các từ “đồng” ở mỗi trường hợp: “đồng”(1) chỉ khoảng đất rộng, bằng phẳng, dùng để cấy, trồng trọt; “đồng”(2) là kim loại, chúng là những từ đồng âm (vì nghĩa khác nhau).
Đối với từ nhiều nghĩa: Trong những câu sau câu nào có từ “chân” mang nghĩa gốc và câu nào có từ “chân” mang nghĩa chuyển?
+ Lòng ta vẫn vững như kiềng ba chân.
+ Bé đau chân.
Với bài tập trên, giáo viên yêu cầu học sinh nêu nghĩa của từ “chân” trong mỗi câu và xác định nghĩa chuyển, nghĩa gốc: “chân” trong câu a) chỉ một bộ phận làm trụ đỡ của cái kiềng – nghĩa chuyển, “chân” trong câu b) một bộ phận của cơ thể đỡ và di chuyển cơ thể - nghĩa gốc.
* Dạng 2: Đặt câu để phân biệt các từ đồng âm và từ nhiều nghĩa.
Đối với từ đồng âm: Đặt câu để phân biệt các từ đồng âm: bàn, cờ, nước.
Bài tập này giáo viên hướng dẫn học sinh với mỗi từ cần đặt ít nhất là hai câu, các từ đó có quan hệ đồng âm với nhau.
Ví dụ: Bàn: - Cả nhà ngồi vào bàn để ăn cơm.
 - Bố mẹ em cũng đang bàn chuyện cưới vợ cho anh trai.
Đối với từ nhiều nghĩa: Đặt câu để phân biệt nghĩa của từ “đứng”
+ Nghĩa 1: ở thế chân thẳng, chân đặt trên mặt nền.
+ Nghĩa 2: ngừng chuyển động.
Giáo viên có thể gợi ý: nghĩa 1 nói tới một tư thế của người hoặc động vật. Nghĩa 2 nói tới trạng thái của một đồ vật hiện tượng, dựa vào đó học sinh đặt câu.
+ Nghĩa 1: Chúng em đang đứng nghiêm trang chào cờ.
+ Nghĩa 2: Kim đồng hồ đứng lại.
* Dạng 3: Phân biệt quan hệ đồng âm, quan hệ nhiều nghĩa.
Ví dụ: Trong các từ in đậm dưới đây, những từ nào có quan hệ đồng âm, những từ nào có quan hệ nhiều nghĩa với nhau?
Vàng: - Giá vàng nước ta tăng đột biến.
 - Tấm lòng vàng.
 - Ông tôi mua một bộ vàng lưới để chuẩn bị cho vụ đánh bắt hải sản.
Ở bài tập này giáo viên hướng dẫn học sinh hiểu nghĩa của các từ “vàng” rồi xác định mối quan hệ giữa chúng: từ “vàng” ở câu 1, 2 có quan hệ nhiều nghĩa, từ “vàng” ở câu 3 có quan hệ đồng âm với từ “vàng” ở câu 1 và 2.
* Dạng 4: Nối từ hoặc cụm từ với nghĩa đã cho.
Đối với từ đồng âm:
Ví dụ: Nối các cụm từ ở cột A với nghĩa thích hợp ở cột B
A
B
1. Sao trên trời có khi tỏ khi mờ.
2. Sao lá đơn này thành ba bản.
3. Sao tẩm chè.
4. Sao ngồi lâu thế?
5. Cánh đồng lúa mới đẹp làm sao!
a. Chép lại hoặc tạo ra văn bản khác theo đúng bản chính.
b. Tẩm một chất nào đó rồi sấy khô.
c. Nêu thắc mắc không biết rõ nguyên nhân. 
d. Nhấn mạnh mức độ làm ngạc nhiên, thán phục.
e. Các thiên thể trong vũ trụ.

Đối với từ nhiều nghĩa:
Ví dụ: Tìm ở cột B lời giải nghĩa thích hợp cho từ “chạy” trong mỗi câu ở cột A
A
B
1. Bé chạy lon ton trên sân.
2. Tàu chạy băng băng trên đường ray.
3. Đồng hồ chạy đúng giờ.
4. Dân làng khẩn trương chạy lũ.
a. Hoạt động của máy móc.
b. Khẩn trương tránh những điều không may sắp xảy đến.
c. Sự di chuyển nhanh của phương tiện giao thông.
d. Sự di chuyển nhanh bằng chân.
Ở cả từ đồng âm và từ nhiều nghĩa đều có mặt cả bốn dạng bài tập trên. Bên cạnh đó, mỗi nội dung lại có một số dạng bài tập riêng.
Đối với từ đồng âm có dạng bài tập đố vui:
Trùng trục như con chó thui.
Chín mặt, chín mũi, chín đuôi, chín đầu.
(Là con gì?)
Hoặc dạng bài tập chỉ ra những từ đồng âm được dùng để chơi chữ trong các câu sau:
+ Kiến bò đĩa thịt bò./ Ruồi đậu mâm xôi đậu.
+ Con ngựa đá con ngựa đá, con ngựa đá không đá con ngựa.
Đối với từ nhiều nghĩa có dạng bài tập thay thế từ :
Tìm từ có thể thay thế từ “mũi” trong các cụm từ sau:
- Mũi thuyền/ Mũi súng/ Mũi đất/ Mũi quân bên trái đang thừa thắng xốc tới/ Tiêm ba mũi.
c. Điều kiện để thực hiện giải pháp, biện pháp
Để thực hiện giải pháp, biện pháp nêu trên phải đảm bảo một số điều kiện sau:
	- Có tài liệu tham khảo và thiết bị dạy học giúp giáo viên lấy được thêm nhiều ví dụ cụ thể ngoài sách giáo khoa.
	- Tăng thời lượng tiết học để có thời gian áp dụng các bài luyện tập, phân biệt từ đồng âm, từ nhiều nghĩa.
d. Mối quan hệ giữa các giải pháp, biện pháp
	Các giải pháp, biện pháp được nêu trong đề tài có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, được sử dụng kết hợp trong các tiết học nhằm giúp nâng cao hiệu quả tiết dạy (tùy theo đối tượng học sinh có thể sử dụng kết hợp các biện pháp một cách linh hoạt để đạt được mục tiêu tiết học).
e. Kết quả khảo nghiệm, giá trị khoa học của vấn đề nghiên cứu
	Sau một thời gian áp dụng các giải pháp, biện pháp trên trong bài kiểm tra thường xuyên về từ đồng âm, từ nhiều nghĩa chất lượng bài làm của học sinh đã có tiến bộ rõ rệt:
Kết quả:
Năm
Sĩ số
Điểm 9,10
Điểm 7,8
Điểm 5,6
Điểm dưới 5
2012 - 2013
24
4 = 16,7%
7 = 29,2%
10 = 41,2%
3 = 12,5%
2013-2014
18
5 = 27,8%
7 = 38,9%
4 = 22,2%
2 = 11,1%
2014-2015
(Học kì I)
15
4 = 26,7%
6 = 40%
4 = 26,7%
1 = 6,6%
II.4. Kết quả
Với kết quả khảo nghiệm thu được như trên cho thấy chất lượng tiết dạy có áp dụng những giải pháp, biện pháp đưa ra trong đề tài kết quả cao hơn so với tiết dạy chưa đúc rút kinh nghiệm. Hầu hết học sinh nắm chắc bài, làm bài tập về phân biệt từ đồng âm, từ nhiều nghĩa đúng và nhanh hơn.
III. Phần kết luận, kiến nghị
III.1. Kết luận
Dạy các nội dung về nghĩa của từ thực sự không đơn giản, nhất là phân biệt từ đồng âm với từ nhiều nghĩa. Học sinh cần nắm vững kiến thức về từ đồng âm, từ nhiều nghĩa thông qua các bài học, muốn vậy giáo viên cần nắm sâu kiến thức về từ đồng âm, từ nhiều nghĩa và phương pháp dạy. Cụ thể:
- Nắm vững kiến thức về từ đồng âm, từ nhiều nghĩa và phương pháp dạy từ đồng âm, từ nhiều nghĩa.
- Tổ chức dạy trên lớp có sự lồng ghép, gợi mở kiến thức.
- Giáo viên cần giúp học sinh tự tìm ra dấu hiệu chung nhất để phân biệt từ đồng âm và từ nhiều nghĩa.
- Tìm hiểu nghiên cứu, thống kê các dạng bài tập về từ đồng âm và từ nhiều nghĩa trong cuộc sống hàng ngày để có thêm vốn từ trong giảng dạy.
Trong quá trình giảng dạy, tổ chức cho học sinh nắm được kiến thức, bản thân tôi đã cố gắng nghiên cứu, tìm tòi, học hỏi và lựa chọn sao cho học sinh nắm kiến thức mới và vận dụng trong học tập cũng như trong cuộc sống một cách hiệu quả.
III.2. Kiến nghị
Với mục đích nâng cao kết quả giảng dạy và hoàn thành chuyên môn của người giáo viên tiểu học, tôi xin có một số đề nghị sau:
a) Đối với Ban giám hiệu nhà trường: 
Tổ chức các chuyên đề về phương pháp dạy phân môn Luyện từ và câu đối với từ đồng âm, từ nhiều nghĩa để giáo viên học hỏi kinh nghiệm khi dạy các nội dung này vì đây là phần kiến thức khó với học sinh.
Cung cấp thêm tài liệu tham khảo và thiết bị dạy học nhằm giúp giáo viên nâng cao chất lượng các tiết học này.
b) Đối với giáo viên:
Giáo viên cần phải linh hoạt thực hiện đổi mới phương pháp dạy học, cần nắm bắt rõ năng lực học tập của từng đối tượng học sinh để giảng dạy có hiệu quả. Tự học và tự bồi dưỡng để nâng cao trình độ nghiệp vụ của bản thân góp phần nâng cao chất lượng giáo dục của nhà trường.
Trên đây là một số biện pháp giúp học sinh bước đầu phân biệt được từ đồng âm và từ nhiều nghĩa, rất mong được sự góp ý bổ sung của các thầy, cô giáo cùng các bạn bè đồng nghiệp để sáng kiến của tôi được đầy đủ hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn./.
NHẬN XÉT CỦA HỘI ĐỒNG SÁNG KIẾN
CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG SÁNG KIẾN
(Ký tên, đóng dấu)
TÀI LIỆU THAM KHẢO
STT
Tên tài liệu
Tác giả
1
SGK Tiếng Việt lớp 5, tập 1
Nguyễn Minh Thuyết (Chủ biên)
2
SGV Tiếng Việt lớp 5, tập 1
Nguyễn Minh Thuyết (Chủ biên)
3
Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt. Nxb Giáo dục, H, 1997 .
Mai Ngọc Chừ; Vũ Đức Nghiệu và Hoàng Trọng Phiến.
4
Từ điển Tiếng Việt