Sáng kiến kinh nghiệm Một số biện pháp bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh giỏi Tiếng Việt Lớp 4

t dòng và hình thức điệp ngữ (Mai sau,/ Mai sau,/ Mai sau./) đã góp phần gợi cảm xúc về thời gian như mở ra vô tận, tạo cho ý thơ âm vang bay bổng và đem đến cho người đọc những liên tưởng phong phú.
+ Với cách nhắc lại từ xanh, nhằm khẳng định một màu xanh vĩnh cửu của tre Việt Nam. Qua đó nói lên sức sống bất diệt của con người Việt Nam, đề cao truyền thống cao đẹp của dân tộc Việt Nam.
 
Ví dụ 3 : Trong bài thơ Cây dừa của nhà thơ Trần Đăng Khoa có đoạn.
« Cây dừa xanh tỏa nhiều tàu
  Dang tay đón gió, gật đầu gọi trăng.
Thân dừa bạc phếch tháng năm,
  Quả dừa – đàn lợn con nằm trên cao.
Đêm hè hoa nở cùng sao
  Tàu dừa – chiếc lược chải vào mây xanh. »
Theo em, phép nhân hóa và  phép so sánh được thể hiện qua những từ ngữ nào trong khổ thư trên ?
Hãy cảm nhận cái hay, cái đẹp của nghệ thuật nhân hóa, so sánh được sử dụng trong đoạn thơ trên.
Học sinh nêu được :
+ Những từ ngữ nào thể hiện nghệ thuật nhân hóa ?
+ Nêu tác dụng của các từ ngữ Dang tay ; gật đầu ?
+ Những từ ngữ nào thể hiện nghệ thuật so sánh ?
+ Nêu tác dụng của các từ ngữ thể hiện nghệ thuật so sánh.
+ Phép nhân hóa được thể hiện qua các từ ngữ : Dang tay đón gió ; gật đầu gọi trăng.
+ Các từ ngữ đó có tác dụng làm cho các vật vô tri vô giác (là cây dừa) trở nên có những biểu hiện tình cảm như con người. Dừa cùng biết mở rộng vòng tay để đón gió, cũng gật đầu mời gọi trăng lên.
+ Phép so sánh được thể hiện qua các từ ngữ : Quả dừa (giống như) đàn lợn con ;    tàu dừa (giống như) chiếc lược.
+ Cách so sánh ở đây được chọn những sự vật thật là gần gũi, thể hiện sự liên tưởng rất phong phú của tác giả.
* Qua cách so sánh này làm cho cảnh vật trong thơ trở nên sinh động, có đường nét, hình khối và có sức gợi tả, gợi cảm cao.
 
Ví dụ 4. Trong bài thơ Tiếng hát mùa gặt, nhà thơ Nguyễn Duy có viết :
                            “Gió nâng tiếng hát chói chang
           Long lang lưỡi hái liếm ngang chân trời. ”
Tác giả đã sử dụng biện pháp nghệ thuật gì nổi bật trong hai câu thơ trên ? 
Biện pháp nghệ thuật đó đã giúp em cảm nhận được nội dung, ý nghĩa gì đẹp đẽ ? 
Yêu cầu học sinh nêu được.
+ Biện pháp nghệ thuật tiêu biểu của đọan thơ trên là gì?
+ Các từ ngữ nào thể hiện nghệ thuật ?
+Nêu tác dụng của biện pháp nghệ thuật.
( Gợi ý : Gợi tả cảnh gì ? Cảnh vật đó như thế nào ?)
 
+ Biện pháp nghệ thuật được sử dụng trong hai câu thơ trên là: phép nhân hóa.
Được thể hiện qua các từ thường chỉ đặc điểm của người như: nâng, liếm.
+ Gợi tả cảnh mùa gặt ở nông thôn Việt Nam thật tươi vui và náo nức(Gió nâng tiếng hát chói chang); cánh đồng rộng mênh mông, đang hứa hẹn một cuộc sống ấm no và hạnh phúc(Long lang lưỡi hái liếm ngang chân trời). 
Cảm nhận được : Với biện pháp nghệ thuật nhân hóa, tác giả đã cho ta thấy được không khí vui tươi, nhộn nhịp, thanh bình và ấm no nơi làng quê Việt Nam vào những ngày mùa.
1.3. Kết luận:
Trong quá trình bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh giỏi Tiếng Việt lớp 4, theo hướng khai thác các biện pháp nghệ thuật trong các bài văn, bài thơ, giáo viên cần phải :
 + Trang bị đầy đủ kiến thức về luyện từ và câu cho học sinh( đặc biệt là kiến thức về ngữ pháp như: từ vựng và các kiến thức về các biện pháp tu từ)
+ Giúp học sinh phát hiện ra được các biện pháp nghệ thuật được tác giả  sử dụng trong tác phẩm và các ngữ liệu thể hiện biện pháp nghệ thuật. Qua đó giúp các em cảm nhận nội dung, ý nghĩa của nghệ thuật làm tô đẹp giá trị của tác phẩm.
+ Trong giảng dạy phân môn tập đọc, giáo viên cần thực hiện tốt việc đọc diễn cảm và luyện đọc diễn cảm cho học sinh.
2. Biện pháp 2.
        Cảm thụ văn học thông qua việc tìm hiểu nội dung, ý nghĩa.
Mỗi bài văn, bài thơ hay đoạn văn, câu văn, câu thơ đều mang một nội dung, ý nghĩa. Việc khai thác nội dung của nó giúp học sinh cảm nhận được nét tinh tế và giá trị nghệ thuật mà tác giả đã nhắn gửi vào.
2.1. Một số ví dụ minh họa
Ví dụ 1:Trong bài thơ Dừa ơi,  nhà thơ Lê Anh Xuân có viết:
“Dừa vẫn đứng hiên ngang cao vút 
Lá vẫn xanh rất mực dịu dàng.
Rễ dừa bám sâu vào lòng đất
Như dân làng bám chặt quê hương.”
En hãy cho biết: hình ảnh cây dừa trong đoạn thơ trên nói lên những điều gì đẹp đẽ về người dân miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ.
- Học sinh phải trả lời được các câu hỏi.
- Từ ngữ hình ảnh nào miêu tả cây dừa
( dáng, lá, rễ) ?
- Hình ảnh so sánh trong đoạn thơ ?
+ Dáng : đứng hiên ngang.
+ Lá :      rất mực dịu dàng.
+ Rễ:     bám sâu vào lòng đất. 
+ Rễ dừa bán sâu vào lòng đất
( như) dân làng bám chặt quê hương.
 
- Nêu được những điều đẹp đẽ về người dân miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ( qua hình ảnh cây dừa)
+ Câu Dừa vẫn đứng hiên ngang cao vút có ý ca ngợi những phẩm chất gì của con người miện Nam trong kháng chiến chống Mỹ?
+ Câu Lá vẫn xanh rất mực dịu dàng Ca ngợi  những phẩm chất gì của con người miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ ?
+ Câu Rễ dừa bám sâu vào lòng đất - Như dân làng bám chặt quê hương. Ý nói phẩm chất gì của con người miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ ?
+Câu Dừa vẫn đứng hiên ngang cao vút có ý ca ngợi phẩm chất kiên cường, anh dũng, hiêng ngang, tự hào trong chiến đấu.
+ Câu Lá vẫn xanh rất mực dịu dàng ca ngợi phẩm chất trong sáng, thủy chung, dịu dàng, đẹp đẽ trong cuộc sống.
+ Câu Rễ dừa bám sâu vào lòng đất - Như dân làng bám chặt quê hương.   
Ý nói phẩm chất kiên cường bám trụ giữ đất, giữ làng, gắng bó chặt chẽ với mảnh đất quê hương miền Nam.
       * Cảm nhận được :
+ Cây dừa là hình tượng của con người miền Nam.
+ Rể, thân, lá, dáng vóc của dừa qua ngòi bút miêu tả của tác giả trở thành phẩm chất cao đẹp của con người miền Nam.
Ví dụ 2 : Trong bài Vàm Cỏ Đông, nhà thơ Hoài Vũ có viết :
« Đây con sông như dòng sữa mẹ
Nước về xanh ruộng lúa, vườn cây
Và ăm ắp như lòng người mẹ
Chở tình thương trang trải đêm ngày. »
Đọc đoạn thơ trên, em cảm nhận được vẻ đẹp đáng quý của dòng sông quê hương như thế nào ?
- Học sinh phải trả lời được các câu hỏi.
- Biện pháp nghệ thuật của đoạn thơ là gì ?
- Hình ảnh so sánh trong đoạn thơ ?
+ Nghệ thuật so sánh
+ Dòng sông- dòng sữa mẹ. 
+ Nước dòng sông đầy- tấm lòng người mẹ
-         Học sinh nêu được :
+ Hai dòng thơ đầu ý gợi tả gì ?
( Gọi ý : Vì sao được ví như dòng sữa mẹ)
+ Hai dòng tiếp theo ý nói gì ?
( Gợi ý : Tấm lòng người mẹ luôn đầy ăm ắp những gì ?) 
+ Hai dòng thơ đầu : Ý nói dòng sông quê hương đưa nước về làm cho ruộng lúa, vườn cây thêm xanh tươi, đầy sức sống. Vì vậy, nó được ví như dòng sữa mẹ nuôi dưỡng các con khôn lớn.
+ Hai dòng tiếp theo : Nước dòng sông đầy ăm ắp như tấm lòng người mẹ tràng đầy tình thương yêu, luông sẵn sàng chia sẻ ( trang trải đêm ngày) cho những đứa con, cho cả mọi người. 
 
 *Cảm nhận được :
      Dòng sông quê hương luôn mang một vẻ đẹp hiền hòa và đầy ắp những kỉ niệm của mỗi con người.
     Những vẻ đẹp đầy ăm ắp tình người, làm cho chúng ta càng thêm yêu quý và gắn bó với dòng sông quê hương.
 
Ví dụ 3 : Trong bài Nghe thầy đọc thơ , nhà thơ Trần Đăng Khoa có viết:
« Em nghe thầy đọc bao ngày
   Tiếng thơ đỏ nắng xanh cây quanh nhà
Mái chèo nghe vọng sông xa
   Êm êm nghe tiếng của bà năm xưa
Nghe trăng thở động tàu dừa »  
Theo em, cuộc sống xung quanh đã gợi lên như thế nào trong tâm trí của cậu học sinh khi nghe thầy đọc thơ.
Học sinh trả lời được các ý sau :
+ Biện pháp nghệ thuật được sử dụng trong đoạn thơ trên là gì ?
+ Các từ nào thể hiện nghệ thuật ?
+ Tìm hình ảnh, âm thanh trong cuộc sống xung quanh đã gợi lên trong tâm trí cậu học trò ?
 
+ Nghệ thuật nhân hóa và cách gieo vần.
+ Nhân hóa: thở
 Cách gieo vần: ngày-cây; nhà-xa; xa-bà ; xưa- dừa.
+ Các hình ảnh: nắng chói chang, cây cối xanh tươi
(Tiếng thơ đỏ nắng xanh cây quanh nhà)
+ Các âm thanh : Tiếng mái chèo quẫy nước, khua nước vọng lại từ dòng sông hiện về trong kí ức.
  Tiếng ru ạ ời của người bà ru cháu trong những năm tháng cậu học trò còn thơ bé.
   Tiếng tàu dừa trở mình dưới ánh trăng khuya..
- Cảm nhận được :
+ Với những lời thơ của thầy đọc, cảnh vật xung quanh muôn màu, muôn âm sắc tươi sáng đã hiện ra trong tâm trí của cậu học trò.
+ Cuộc sống được gợi lên, gợi ra có sự kết nối giữa quá khứ với hiện tại.
 
Ví dụ 4 : Trong bài thơ Bóc lịch, nhà thơ Bế Kiến Quốc có đoạn viết :
« Ngày hôm qua ở lại
Trong vở hồng của con
Con học hành chăm chỉ
Là ngày mai vẫn còn »
Theo em, qua đoạn thơ trên nhà thơ muốn nói với các em điều gì ? 
- Học sinh xác định được :
- Em hiểu thế nào là trang vở hồng ?
- Cái đọng lại trên trang vở hồng là những gì ?
- Hiểu như thế nào về hai dòng thơ 
Con học tập chăm chỉ 
Là ngày mai vẫn còn
( Gợi ý :Kết quả của học tập chăm chỉ là cái gì ?Là ngày mai vẫn còn nghĩa là thế nào ?) 
+ Trang vở hồng là trang vở đẹp đẽ nhất của tuổi thơ.
 + Cái đọng lại trên trang vở hồng là những thành tích tốt đẹp đã đạt được của các em trong học tập
+ Kết quả của sự chăm chỉ học tập của ngày hôm qua như( điểm giỏi, những lời khen của thầy cô) được thể hiện rõ trên trang vở hồng đẹp đẽ của tuổi thơ; nó sẽ được lưu giữ lại mãi mãi cùng với thời gian.Vì vậy, có thể nói ngày hôm qua cũng không thể nào bị mất đi
Cảm nhận được :
+ Sự liên kết giữa : Ngày hôm qua là thì quá khứ, ngày mai là thì tương lai.
+ Hiểu được ý nghĩa : Khuyên mỗi một học sinh cần phải cố gắng chăm chỉ học hành để ngày mai, tương lai của các em càng thêm tươi sáng và đẹp đẽ hơn.
2.2. Kết luận.
Bồi dưỡng cảm thụ văn học cho học sinh giỏi  Tiếng Việt theo biện pháp Cảm thụ văn học thông qua tìm hiểu nội dung, ý nghĩa. Thực chất chính là hình thức tìm hiểu nội dung khi dạy tập đọc. Song trong việc tìm hiểu nội dung, ý nghĩa của tác phẩm, chúng ta không chỉ dừng lại ở mức tái hiện những kiến thức có trong tác phẩm mà dựa trên những vấn đề mà học sinh đã phát hiện được như : các biện pháp nghệ thuật, các ngữ liệu thể hiện biện pháp nghệ thuật để định hướng cho học sinh cảm nhận được giá trị nghệ thuật của tác phẩm. Chính cái đó mới là cảm thụ văn học.
Vì vậy,  trong giảng dạy phân môn tập đọc, người giáo viên cần lưu ý một số điểm sau :
+ Để học sinh có được kỹ năng cảm thụ văn học tốt, ngay từ khi các em được học tập đọc thì người giáo viên phải cho các em nghe được những lời đọc hay. Để có được điều đó, giáo viên phải thực hiện tốt phần đọc mẫu của mình. Trong hoạt động luyện đọc cần cho các em làm quen và rèn luyện kĩ năng  đọc diễn cảm vì thông qua đọc  giúp cho các em hiểu về nội dung tác phẩm.
+ Trong hoạt động tìm hiểu nội dung bài đọc phải dẫn dắt học sinh tìm hiểu tốt nội dung bài đọc. Đặc biệt trong hệ thống câu hỏi, cần có những câu hỏi mang tính mở dành cho đối tượng học sinh giỏi để các em phát huy năng lực hiểu và cảm thụ văn của mình.
+ Trong việc giải nghĩa từ, ngoài những từ mới trong SGK cung cấp, giáo viên cần mạnh dạn chọn những từ chìa khóa( từ chứa đựng giá trị nội dung và nghệ thuật) để giảng giải cho học sinh. 
III. Thực nghiệm dạy học:
       Với các biện pháp như trên, tôi đã vận dụng vào bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn cho học sinh lớp 4C do tôi phụ trách. Qua một quá trình dạy – học miệt mài của cả cô và trò, kết quả thu được rất khả quan. Các em đã nắm được phương pháp làm bài văn cảm thụ, cần kết hợp giữa hai mặt nội dung và nghệ thuật.  
       Cuối năm học, tôi cho khảo sát với hai đề bài:
   Đề 1:  Trong bài thơ Con cò, nhà thơ Chế Lan Viên có viết:
“  Con dù lớn vẫn là con của mẹ
Đi hết đời lòng mẹ vẫn theo con.”
                           Hai dòng thơ trên giúp em cảm nhận được ý nghĩa gì đẹp đẽ?
   Đề 2:  Tả cảnh đẹp của Sa Pa, nhà văn Nguyễn Phan Hách đã viết:
  “ Thoắt cái, lác đắc lá vàng rơi trong khoảnh khắc mùa thu. Thoắt cái, trắng long lanh một cơn mưa tuyết trên những cành đào, lê, mận. Thoắt cái, gió xuân hây hẩy nồng nàn với những bông hoa lay ơn màu đen nhung hiếm quý.”
   Em có nhận xét gì về cách dùng từ, đặt câu ở đoạn văn trên. Nêu tác dụng của cách dùng từ, đặt câu đó.
                Kết quả  cụ thể thu được như sau: 
Lớp
Số HS
Đề
Điểm giỏi
Điểm khá
Điểm TB
Điểm yếu
SL
TL%
SL
TL%
SL
TL%
SL
TL%
4C
30
Đề 1
18
60
7
23,3
5
16,6
0
0
Đề 2
16
53,3
9
30
5
16,6
0
0
        
       Với học sinh thi học sinh giỏi cấp Huyện, các em đã nắm chắc các biện pháp cảm thụ văn và áp dụng làm bài rất tốt. Ba học sinh dự thi học sinh giỏi môn Tiếng Việt cấp Huyện lớp 4 do tôi phụ trách đều đạt giải, trong đó có một học sinh đạt giải Nhất.      
 IV. Bài học kinh nghiệm.
Qua thực tế công tác bồi dưỡng học sinh gỏi môn Tiếng Việt lớp 4 và việc nghiên cứu, thực hiện sáng kiến, bản thân tôi đã rút ra được những bài học kinh nghiệm về việc bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh giỏi Tiếng Việt lớp 4 như sau :
1. Phải cung cấp đầy đủ kiến thức về luyện từ và câu cho học sinh( đặc biệt là kiến thức về ngữ pháp như: từ vựng và các kiến thức về biện pháp tu từ)
2. Trong giảng dạy phân môn tập đọc, giáo viên cần thực hiện tốt việc đọc diễn cảm, cần cho các em làm quen dần ( ở lớp 1,2,3) và rèn luyện kĩ năng đọc diễn cảm ( ở lớp 4,5). 
3. Cần trang bị cho học sinh những hiểu biết cơ bản về cuộc sống, tập tục văn hóa... Những mảng hình ảnh điển hình trong văn thơ Việt Nam được chọn lọc đưa vào giảng dạy ở chương trình Tiểu học như :
+ Cây tre là hình tượng của con người Việt Nam.
+ Cây dừa là hình tượng của con người miền Nam.
+ Những phẩm chất cao quý của  con người Việt Nam ( trong cuộc sống, trong chiến đấu và trong lao động sản xuất, trong mối quan hệ  của các thành viên trong gia đình, xã hội, cộng đồng) thường được hình tượng hóa trong các tác phẩm văn - thơ.
+ Nói đến làng quê Việt Nam thì kể đến: cây đa, giếng nước, mái đình; con sông, rặng (lũy tre), đường làng, ruộng đồng
4.  Phát hiện và khai thác tốt các ngữ liệu thể hiện biện pháp nghệ thuật để cảm nhận được giá trị nội dung, ý nghĩa và nghệ thuật của tác phẩm.
5. Cần khai thác tốt nội dung tác phẩm, giúp học sinh cảm nhận được những điểm sâu sắc, tế nhị và đẹp đẽ của văn học .
6. Phải phối hợp tốt giữa hai biện pháp ( một và hai) để rèn luyện kĩ năng cảm thụ cho học sinh.
7. Tránh lạm dụng vào việc tổ chức hoạt động tìm hiểu nội dung trong tiết dạy tập đọc, chỉ để tham khảo và áp dụng cho việc bồi dưỡng học sinh giỏi.
Với kinh nghiệm của bản thân trong nhiều năm phụ trách công tác bồi dưỡng học sinh giỏi Tiếng Việt lớp 4, bản thân tôi mạnh dạn xây dựng sáng kiến này. Mặc dù đây chỉ là hai trong nhiều giải pháp để bồi dưỡng cho học sinh giỏi cảm thụ văn học song nó đã đem lại hiệu quả cao cho các em được bồi dưỡng Tiếng Việt đi dự thi cấp Huyện. Nhưng trong khi trình bày không thể tránh khỏi những thiếu sót. Do vậy, bản thân tôi rất mong sự góp ý chân thành của hội đồng khoa học và quý đồng nghiệp để tôi hoàn thiện hơn sáng kiến này và áp dụng trong giảng dạy đạt kết quả cao hơn.
Xin chân thành cảm ơn !
                                                                 Yên Sơn, ngày 5 tháng 10  năm 2012
                                                                                   Người thực hiện
                                                                                    Hoàng Thị Dinh
NHẬN XÉT, ĐÁNH GIÁ CỦA HỘI ĐỒNG KHOA HỌC CẤP TRƯỜNG