Sáng kiến kinh nghiệm Khai thác các bài Tập đọc để dạy Tập làm văn trong môn Tiếng Việt Lớp 5

ạc ngày mùa mang vẻ đẹp rực rỡ, tươi sáng và vô cùng hấp dẫn.
+ Ngoài việc miêu tả bằng thị giác, tác giả còn miêu tả sự vật bằng giác quan nào nữa? 
Khi quan sát cảnh tả, các em cần quan sát bằng tất cả các giác quan để miêu tả hết vẻ đẹp của cảnh vật.
+ Những chi tiết về thời tiết và con người làm cho bức tranh làng quê đẹp và sinh động như thế nào? 
Thời gian, thời tiết và hoạt động của con người đã làm cho bài văn trở nên như thế nào? 
Vì vậy, khi làm bài văn tả cảnh các em cần xen tả hoạt động của con người và thời tiết để làm cho bài văn thêm sinh động, đồng thời làm cho bài văn giàu sắc thái biểu cảm.
+ Vì sao có thể nói bài văn thể hiện tình yêu tha thiết của tác giả đối với quê hương?
Để bài văn có cảm xúc, trước hết các em phải yêu cảnh tả, quan sát cảnh tả thật cụ thể bằng tất cả tấm lòng và tình cảm của mình đồng thời phải thả "hồn" mình vào trong từng cảnh tả.
- Nêu nối tiếp.
 Từ đồng nghĩa
 Tác giả đã sử dụng một loạt từ đồng nghĩa để chỉ các màu vàng khác nhau của sự vật nhằm làm nổi bật quang cảnh làng mạc ngày mùa, đồng thời làm cho cảnh được tả trở nên đa dạng và phong phú.
 Quả xoan: vàng lịm - màu vàng của quả chín gợi cảm giác mịn và mềm
 Rơm và thóc: vàng giòn - gợi tả hạt thóc đã được phơi khô
 Con gà, con chó: vàng mượt - gợi lên sự béo tốt, mượt mà của con vật 
Màu đỏ của lá lụi
Khứu giác: hơi thở của đất trời, mặt nước thơm thơm, nhè nhẹ.
Cảnh tả về thời tiết và con người giúp ta cảm nhận được bức tranh làng mạc ngày mùa rất hữu tình: thời tiết đẹp, con người siêng năng, gợi lên cảnh làng quê thật ấm no.
Góp phần làm cho bài tả sâu hơn. 
Phải thực sự yêu cảnh tả thiết tha thì tác giả mới say sưa quan sát và dùng những từ ngữ chính xác, những hình ảnh đẹp nhất khi miêu tả quang cảnh làng mạc ngày mùa.
Tiết 3: Thực hành làm bài văn tả cảnh cho học sinh năng khiếu trong buổi bồi dưỡng học sinh giỏi 
a. Mục tiêu:
Học sinh viết được bài văn tả cảnh dựa vào nội dung của đoạn thơ cho trước. 
 Đề bài :
 “Mặt trời càng lên tỏ 
 Bông lúa chín thêm vàng
 Sương treo đầu ngọn cỏ 
 Sương lại càng long lanh 
 Bay vút tận trời xanh 
 Chiền chiện cao tiếng hót 
 Tiếng chim nghe thánh thót 
 Văng vẳng khắp cánh đồng 
 Đứng chống cuốc em trông 
 Em thấy lòng phấn khởi ”
 (Thăm lúa – Hoàng Trung Thông)
 Dựa vào nội dung của đoạn thơ trên, em hãy viết lại bài văn tả cảnh cánh đồng lúa chín ở quê em. 
b. Học sinh làm bài
Với đề bài này tôi đã gợi ý học sinh bằng hệ thống câu hỏi:
+ Nội dung của đoạn thơ là gì? 
+ Đoạn thơ tả cảnh gì ?
+ Đoạn thơ miêu tả theo trình tự như thế nào?
+ Tác giả quan sát bằng các giác quan nào và tả chúng ra sao?
+ Tác giả đã sử dụng các biện pháp gì để tả ?
+ Tình cảm mà tác giả đã gửi gắm vào bài thơ thể hiện rõ ở câu thơ nào?
 Sau đó, bằng sự hiểu biết của mình kết hợp với nội dung của đoạn thơ, các em viết thành một bài văn tả cảnh cánh đồng lúa chín ở quê em.
Tôi lưu ý các em: 
Có thể chọn trình tự tả theo cảm nhận của mình không nhất thiết phải tả theo thứ tự như trong đoạn thơ nhưng phải có đầy đủ các chi tiết của các cảnh tả có trong đoạn thơ. 
Phải phân tích các biện pháp nghệ thuật có trong đoạn thơ để làm toát lên nội dung của cảnh tả. 
Cần phải thả hồn của mình vào bài làm để gửi gắm tình cảm vào từng cảnh tả. 
Ví dụ 2 : Bài Trước cổng trời (Tập đọc lớp 5)
Tiết 1: Dạy Tập đọc kết hợp khai thác dạy Tập làm văn theo chương trình ở buổi dạy chính khóa. 
Các bước tiến hành: 
a. Luyện đọc 
b. Hướng dẫn tìm hiểu bài
Hoạt động của giáo viên
Hoạt động của học sinh

+ Vì sao địa điểm trong bài thơ được gọi là cổng trời? 
Tác giả đã liên tưởng ở đây như là cổng để đi lên trời vì từ đỉnh đèo có thể nhìn thấy cả một khoảng trời lộ ra, có mây bay, có gió thoảng tạo cảm giác như đó là cổng để đi lên trời. 
 Nghệ thuật liên tưởng trong văn tả cảnh làm cho cảnh tả lãng mạn, thơ mộng, hùng vĩ và thần bí hơn.
+ Em hãy tả vẻ đẹp của bức tranh thiên nhiên trong bài thơ.
+ Em có nhận xét gì về cách tả của tác giả? 
+ Trong những cảnh vật được miêu tả, em thích nhất cảnh vật nào? Vì sao?
+ Điều gì đã khiến cho cánh rừng sương giá như ấm lên? 
+ Em hãy lập dàn ý cho bài thơ.
.

Vì đó là đèo cao giữa 2 vách đá, từ đỉnh đèo có thể nhìn thấy cả một khoảng trời lộ ra, có mây bay, gió thoảng, tạo cảm giác như đó là cổng để đi lên trời.
 Từ cổng trời nhìn ra, qua màn sương khói huyền ảo có thể thấy một không gian mênh mông, bất tận, những cánh rừng ngút ngàn cây trái và muôn sắc màu cỏ hoa, những khoảng trời bồng bềnh mây trôi, gió thoảng. Xa xa kia là những thác nước trắng xóa đổ xuống từ triền núi cao, vang vọng, ngân nga như khúc nhạc của đất trời. Bên dòng suối mát trong, uốn lượn dưới chân núi, đàn dê thong dong soi bóng mình xuống đáy nước. Không gian nơi đây gợi vẻ nguyên sơ, bình yên như thể hàng nghìn năm nay vẫn như vậy. Khiến ta có cảm giác như được bước vào cõi mơ.
Tả theo trình tự không gian. Tả cảnh thiên nhiên, tả hoạt động của con người.
Chẳng hạn:
Bãi cỏ hoa cùng thác nước, đàn dê và dòng suối là bức tranh nên thơ, thanh bình.
Sương khói rừng chiều như thực, như mơ gợi nỗi buồn da diết. 
Cánh rừng ấm lên nhờ có hình ảnh con người, những người dân đi làm giữa cảnh suối reo nước chảy. 
Bài thơ tả cảnh đẹp được quan sát từ cổng trời, nơi tầm nhìn được mở rộng, gồm 3 ý:
Ý 1: Tả cổng trời
Ý 2: Tả cảnh thiên nhiên trước cổng trời
Ý 3: Tả hoạt động của bà con vùng cao
Sau khi hướng dẫn học sinh tìm hiểu bài Tập đọc trên, chuyển sang tiết Tập làm văn Luyện tập tả cảnh với yêu cầu:
1. Lập dàn ý miêu tả cảnh đẹp ở địa phương em. 
2. Dựa theo dàn ý đã lập, hãy viết một đoạn văn miêu tả cảnh đẹp ở địa phương em. 
Đối với bài 1: Học sinh đã lập được dàn ý miêu tả cảnh đẹp ở địa phương em có bố cục chặt chẽ với 3 phần:
Mở bài: Giới thiệu bao quát cảnh tả
Thân bài: Hình thành được trình tự cảnh tả theo sự quan sát và cảm nhận riêng của từng em (tả từng phần của cảnh, sự thay đổi của cảnh theo thứ tự thời gian: sáng, trưa, chiều, tối; xuân, hạ, thu, đông).
Kết bài: Các em nêu được cảm nghĩ của cảnh đã tả. 
Đối với bài 2: Học sinh đã viết được đọan văn miêu tả cảnh đẹp ở địa phương. Bài viết có bố cục chặt chẽ: câu mở đoạn là câu giới thiệu cảnh tả; các câu thân đoạn là câu tả cảnh theo thứ tự cảm nhận riêng; câu kết đoạn là câu bộc lộ cảm xúc. 
Trong đoạn văn các em đã biết cách sử dụng các biện pháp nghệ thuật nên bài làm có sức cuốn hút người đọc. Các em đã vẽ lên được bức tranh đa dạng về cảnh đẹp của địa phương mình.
Tiết 2: Giúp học sinh cảm thụ văn học bài Tập đọc để vận dụng trong Tập làm văn 
Mục tiêu: 
Hướng dẫn học sinh cảm thụ bài thơ bằng cách phát hiện các biện pháp nghệ thuật mà tác giả đã sử dụng trong bài thơ và nêu tác dụng của nó.
 Biết cách vận dụng các biện pháp nghệ thuật đó vào bài văn của mình.
b. Các bước tiến hành: 
* Tả lại vẻ đẹp của bức tranh thiên nhiên trong bài thơ 
Gọi học sinh đọc lại bài thơ. 
+ Em hãy tả lại vẻ đẹp của bức tranh thiên nhiên trong bài thơ.
Tôi hướng dẫn học sinh như sau:
Trước hết các em phải đọc thật kĩ bài Tập đọc để xem tác giả tả cảnh ở cổng trời bằng những cảnh vật nào, tác giả đã dùng các biện pháp nghệ thuật gì để miêu tả các cảnh vật đó.
 Sau đó bằng cảm nhận của mình các em hãy miêu tả lại vẻ đẹp của bức tranh mà tác giả đã tả trong bài thơ. 
* Cảm thụ bài thơ
Hoạt động của giáo viên
Hoạt động của học sinh
 + Cánh rừng sương giá như ấm lên nhờ đâu?
+ Em hãy phân tích các biện pháp nghệ thuật mà tác giả đã sử dụng trong bài thơ. (cách dùng từ, gieo vần cuối mỗi câu thơ, )
+ Một bài văn tả cảnh hay là bài văn biết dùng lời văn có hình ảnh để làm hiện ra trước mắt người đọc một bức tranh cụ thể về cảnh tả đó bằng từ ngữ giàu sức gợi tả, gợi cảm để người đọc thấy rõ hình khối , kích thước, màu sắc, âm thanh, hương vị
+ Muốn có được một bài văn hay, ta cần chú ý điều gì trong khi miêu tả?
Nhờ có hoạt động của con người, cảnh suối reo, nước chảy.
+ Tác giả sử dụng các động từ: gặt lúa, trồng rau, tìm măng, hái nấm gợi lên bức tranh sinh hoạt, và nhịp sống lao động của bà con các dân tộc vùng cao.
+ Cùng với các động từ đó là cách gieo vần của tác giả (dã – ngã; rau - dao) tạo nên nhạc điệu của đoạn thơ rộn ràng, nói lên cuộc sống lao động nhộn nhịp, vui vẻ của người dân nơi đây. 
+ Biện pháp nhân hoá:
 Con thác réo ngân nga
 Đàn dê soi đáy suối
+ Biện pháp so sánh:
 Ráng chiều như hơi khói
Đồng thời, với cách dùng từ gợi tả rất tinh tế. Qua từ nhuộm trong câu Nhuộm xanh cả nắng chiều nói lên sức sống, sức lao động của con người ở vùng núi. Từ ấm trong câu Ấm giữa rừng sương giá được tác giả dùng theo nghĩa chuyển. Tiếng nhạc ngựa rung là cảnh đi gặt lúa, trồng rau, cảnh đi tìm măng, hái nấm của người Dáy, người Dao đã làm quang cảnh trước cổng trời không còn hoang vu, lạnh lẽo như trước kia.
 Biết sử dụng các biện pháp nghệ thuật để làm nổi bật nội dung trọng tâm của cảnh tả. 
Biết lồng cảm xúc và gửi gắm tình cảm vào trong bài làm.
Tiết 3: Thực hành làm bài văn tả cảnh cho học sinh năng khiếu 
a. Mục tiêu: 
Giúp học sinh biết cách làm bài văn tả cảnh (dạng đề bài mở dành cho đối tượng học sinh năng khiếu). Học sinh có thể chọn tả một cảnh vật hoặc tả một cảnh sinh hoạt . 
b. Các hoạt động chủ yếu:
Đề bài: Cảnh đẹp về thiên nhiên và con người luôn in đậm trong mỗi chúng ta. Em hãy tả lại một cảnh đẹp mà em thích nhất. 
* Hướng dẫn học sinh làm bài 
Hoạt động của giáo viên
Hoạt động của học sinh
+ Đề bài thuộc thể loại gì? 
+ Đối với đề bài này em có thể chọn những cảnh nào để tả? 
 - Yêu cầu học sinh nhắc lại những kiến thức đã học về văn tả cảnh.
- Tổ chức cho học sinh làm bài
Thể loại tả cảnh
Tả con đường quen thuộc từ nhà đến trường; Tả cơn mưa; Tả cánh đồng vào buổi sáng (trưa, chiều); Tả ngôi trường trước giờ vào học; Tả cảnh sông nước; Tả một đêm trăng đẹp; Tả một ngày mới ở quê em.... 
Tiếp nối nhau nêu:
+ Xác định cảnh để tả. Cảnh nào là trọng tâm cần tả kĩ cảnh đó. 
+ Sắp xếp trình tự cảnh mình chọn tả thật phù hợp (tả từng phần của cảnh hoặc sự thay đổi của cảnh theo thời gian ).
+ Quan sát cảnh tả bằng tất cả các giác quan. 
+ Sử dụng các từ ngữ gợi tả, gợi cảm để làm cho bài viết sống động, hồn nhiên và chân thực. 
+ Cần thả hồn mình vào trong từng cảnh tả. 
 - Mỗi học sinh tự chọn một đề bài để miêu tả. 
 - Lần lượt trình bày trước lớp về bài viết của mình.
 - Lớp nhận xét, học tập các câu văn, đoạn văn hay.
2. Kết quả thực hiện 
2.1. Đối với giáo viên:
Sau một học kì thực hiện phương pháp trên, tôi đã tổ chức các buổi sinh hoạt tổ để trao đổi kinh nghiệm. Đa số giáo viên đã thực sự tự tin và không còn ngại dạy phân môn Tập làm văn nữa. Việc lập kế hoạch dạy học và thiết kế bài giảng của nhiều giáo viên đã trở nên khoa học hơn. Một số giáo viên đã mạnh dạn vận dụng phương pháp này vào trong quá trình giảng dạy trên lớp. Hầu hết giáo viên đã có nhận thức đúng về việc đổi mới phương pháp dạy học và đã thực sự đầu tư thời gian, phát huy khả năng sáng tạo của mình trong việc soạn giảng. 
2. 2. Đối với học sinh: 
Với phương pháp dạy học xây dựng kiến thức Tập làm văn trên nền kiến thức của phân môn Tập đọc đã tạo cho các em một thói quen trong học tập về tính tích cực, tự giác. Tôi nhận thấy ngoài nhiệm vụ chính là biết làm một bài văn, học sinh được chủ động, tự do thể hiện cái tôi của mình một cách rõ ràng, bộc bạch cái riêng của mình một cách trọn vẹn, không còn phụ thuộc vào các bài văn mẫu. Các em đã có sự học hỏi cách miêu tả của tác giả trong các bài Tập đọc để làm bài văn tả cảnh theo ý riêng của mình. 
Trong các tiết Tập làm văn thuộc chương trình chính khóa, các em thể hiện được khả năng làm bài của mình cao hơn do đó các em không còn có cảm giác thích học Toán hơn học Tiếng Việt như trước đây. Còn trong các buổi bồi dưỡng học sinh năng khiếu, kiến thức nâng cao trở nên nhẹ nhàng hơn, dễ tiếp thu hơn. 
Khả năng viết văn của các em đã được nâng lên rõ rệt. Thể hiện rõ nhất là trong các phong trào thi đua do Đội phát động như: Làm báo tường, Thi hùng biện, nhiều em đã viết được những bài báo tường có nội dung rất ngộ nghĩnh và thể hiện những bài hùng biện rất xuất sắc.
Qua việc chấm bài kiểm tra thường xuyên cũng như bài kiểm tra định kì cuối kì II, tôi thấy bài làm của các em có những ưu điểm sau: 
Bài văn có ba phần rõ rệt, bố cục rõ ràng, rành mạch, cân đối, chặt chẽ, diễn đạt rõ ý. 
Bài làm có trọng tâm, nhiều bài văn giàu hình ảnh, thể hiện được sự đặc tả. Những học sinh trước đây làm bài rất khô khan, chủ yếu là liệt kê các sự việc thì nay đã viết được câu văn có hình ảnh, biết sử dụng các biện pháp nhân hoá, so sánh, liên tưởng khiến bài văn trở nên vừa hồn nhiên vừa dí dỏm. 
 Những hình ảnh, màu sắc, âm thanh và hoạt động được các em miêu tả hòa quyện với nhau đã làm toát lên bức tranh muôn màu muôn vẻ.
Các từ ngữ gợi tả, gợi cảm được sử dụng đúng chỗ nên lời văn của các em trở nên trong sáng.
Các em đã biết gửi gắm tình cảm của mình vào từng cảnh tả, biết kết hợp xen tả và thể hiện cảm xúc một cách chân thật, gắn liền với từng sự việc cụ thể nên bài văn có sức lôi cuốn người đọc
V. BÀI HỌC KINH NGHIỆM
 Để nâng cao hiệu quả dạy học Tập làm văn trên cơ sở khai thác kiến thức ttừ bài Tập đọc giáo viên cần:
- Nắm chắc nội dung của môn Tiếng Việt nói chung, của các phân môn Tập đọc, Tập làm văn nói riêng.
- Dành thời gian để nghiên cứu bài, lập kế hoạch bài dạy. 
- Phải mạnh dạn đổi mới phương pháp dạy học; vận dụng linh hoạt các hình thức tổ chức dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. 
 - Phải vững về kiến thức, kỹ năng thực hành Tiếng Việt; có vốn sống, vốn cảm xúc phong phú; phải thực sự yêu nghề và có tâm huyết say mê với công tác bồi dưỡng học sinh giỏi; phải luôn nghiên cứu, tìm tòi; sáng tạo; trau dồi kiến thức.
 - Đầu tư nghiên cứu soạn bài một cách khoa học, lôgic của từng phần học có liên quan chặt chẽ với nhau.
 - Phải tạo sự giao tiếp cởi mở, thân thiện với học sinh; khơi dậy niềm say mê, hứng thú của học sinh đối với môn học.
 - Hướng dẫn học sinh biết cách tự học, tự nghiên cứu bằng nhiều con đường khác nhau có thể từ thầy cô, bạn bè, từ sách vở. 
Kết luận: Kiến thức là không giới hạn, phương pháp dạy học là nghệ thuật. Trong môn TiếngViệt, phân môn Tập đọc và Tập làm văn có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Vì vậy nếu mỗi chúng ta thật sự mạnh dạn đổi mới phương pháp dạy học, linh hoạt và sáng tạo trong việc thiết kế bài giảng phân môn Tập đọc thì chắc chắn hiệu quả phân môn Tập làm văn sẽ được nâng cao. Đó là thành công lớn không chỉ đối với học sinh mà nó còn có ý nghĩa thiết thực đối với giáo viên, đối với hoạt động chuyên môn của mỗi nhà trường.
Trên đây là một số suy nghĩ của tôi về phương pháp “Khai thác các bài Tập đọc để dạy Tập làm văn” trong quá trình dạy học môn Tiếng Việt lớp 5. Rất mong nhận được ý kiến đóng góp chân thành của các bạn đồng nghiệp giúp cho việc dạy học môn Tiếng Việt đạt hiệu quả tốt nhất, góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
 Buôn Trấp, ngày 12 tháng 11 năm 2010
 Người viết
 Đặng Thị Thơ
Ý KIẾN CỦA HỘI ĐỒNG THẨM ĐỊNH