Sáng kiến kinh nghiệm Học tốt môn Tập làm văn cho học sinh Lớp 5 thông qua sơ đồ tư duy

nh bày những nội dung gì? (Bậc 2)
- Trong từng nội dung, các em có thể triển khai ý chi tiết nào? (học sinh căn cứ vào hai ngữ liệu mẫu đã tiếp xúc để triển khai bậc này) (Bậc 3).
- Giáo viên lưu ý các em về màu sắc, tính phân bậc của sơ đồ, dùng mũi tên chỉ sự gắn kết ý này với ý kia, hoặc đánh số thứ tự, vẽ các đường bao quát gom ý.
- Đại diện của các nhóm học sinh lên thuyết minh về sơ đồ tư duy mà nhóm mình đã thiết lập.


Hình 2: Học sinh thảo luận lập sơ đồ tư duy
Học sinh nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện sơ đồ tư duy về cấu tạo bài văn tả cảnh. Giáo viên là người cố vấn giúp học sinh hoàn chỉnh sơ đồ tư duy.
Hình 3: Ứng dụng sơ đồ tư duy để tóm tắt cấu tạo của bài văn tả cảnh
Tiết 2: Ứng dụng Sơ đồ tư duy để phân tích cấu tạo của một bài văn miêu tả cụ thể
 Bài minh họa. Luyện tập tả cảnh (Tiếng Việt 5, tập 1, trang 14)
Mục tiêu: Học sinh biết vận dụng SĐTD để phân tích cấu tạo một bài văn tả cảnh cụ thể.
Cách tiến hành:
Bước 1: Củng cố lại cấu tạo bài văn tả cảnh (hoạt động cá nhân)
- Dựa vào SĐTD đã thành lập, giáo viên mời học sinh nhắc lại cấu tạo bài văn tả cảnh;
- HS đọc lại ngữ liệu: “Quang cảnh làng mạc ngày mùa” (Tô Hoài).
Bước 2: GV hướng dẫn HS minh họa cấu tạo bài văn “Quang cảnh làng mạc ngày mùa” bằng SĐTD.
Chuẩn bị: Giấy trắng A4, bút màu, tranh ảnh.
Tiến hành: Xác định chủ đề chính của sơ đồ là “Quang cảnh làng mạc ngày mùa”.
HS tiến hành theo nhóm 6
Học sinh lập Sơ đồ tư duy theo gợi ý của giáo viên:
- Tác giả miêu tả cảnh làng mạc ngày mùa theo trình tự nào? (Định hướng HS phân bố các nhánh chính).
- Tác giả chọn miêu tả những phần nào của cảnh? 
- Trong từng phần của cảnh, tác giả đã chọn lọc những cảnh, những vật nào để tả? Tác giả dùng các giác quan nào để quan sát từng cảnh vật đó?
- Đại diện các nhóm lên thuyết minh về SĐTD mà nhóm mình đã thiết lập.
- HS nhận xét, thảo luận, chỉnh sửa để hoàn thiện SĐTD về cấu tạo bài văn tả cảnh. Giáo viên là người cố vấn giúp học sinh hoàn chỉnh SĐTD.
Hình 4: Ứng dụng Sơ đồ tư duy để phân tích cấu tạo bài văn “Quang cảnh làng mạc ngày mùa” (Tô Hoài)
Hình 5: Hướng dẫn HS hoàn chỉnh SĐTD
Tiết 3: Ứng dụng sơ đồ tư duy để lập dàn ý cho bài văn miêu tả cụ thể
Bài minh họa. Luyện tập tả cảnh (Tiếng Việt 5, tập 1, trang 21).
Mục tiêu: Học sinh thành thạo kĩ năng dùng Sơ đồ tư duy để lập dàn ý cho đề bài: “Lập dàn ý bài văn tả cảnh một buổi sáng (hoặc trưa, chiều) trong vườn cây (hay trong công viên, trên đường phố, trên cánh đồng, nương rẫy)”.
* Do đối tượng học sinh của chúng tôi phụ trách là ở thành phố nên tôi chọn đề bài: Lập dàn ý cho bài văn tả cảnh buổi sáng trong công viên, trên đường phố
Cách tiến hành:
Bước 1: Củng cố lại cấu tạo bài văn tả cảnh (hoạt động cá nhân).
- Dựa vào Sơ đồ tư duy đã thành lập, giáo viên mời học sinh nhắc lại cấu tạo bài văn tả cảnh;
- Học sinh đọc và phân tích đề bài. Trả lời các câu hỏi tìm hiểu đề bài: Đề bài yêu cầu làm gì? Lập dàn ý bài văn thuộc thể loại nào? Đối tượng miêu tả là gì?
Bước 2: Cho học sinh quan sát một số hình ảnh về công viên, đường phố, định hướng quan sát, đồng thời yêu cầu các em hồi tưởng được những hình ảnh về công viên hay đường phố mà các em đã thấy trong cuộc sống hằng ngày, hướng dẫn các em ghi lại những điều đã quan sát được vào giấy nháp.
Bước 3: Chuẩn bị
Dụng cụ: giấy trắng A4, bút màu, một số tranh ảnh (Học sinh chuẩn bị trước tuỳ thuộc vào cảnh mà các em định tả).
Phương hướng: Xác định chủ đề chính của sơ đồ có thể là “Buổi sáng trong công viên hay đường phố”.
HS tiến hành theo nhóm 6
Nhóm Học sinh lập Sơ đồ tư duy theo gợi ý của giáo viên:
- Các em định miêu tả cảnh gì và trong thời điểm nào? (Xác lập từ, ngữ khoá).
- Các em chọn cách miêu tả theo trình tự thời gian hay tả từng phần của cảnh.
- Em dùng những giác quan nào để quan sát cảnh? Em chọn lọc những hình ảnh, chi tiết nào để đưa vào bài?
- Mỗi hình ảnh, chi tiết các em quan sát có thể được miêu tả bằng những từ ngữ nào? 
- Những hình ảnh, chi tiết của cảnh gợi cho em những liên tưởng, tưởng tượng gì? 
- Các em có thể dùng những tranh ảnh nào để minh họa cho các từ ngữ miêu tả đó?
- Đại diện các nhóm học sinh lên thuyết minh về SĐTD mà nhóm mình đã thiết lập.
Tóm lại SĐTD được mệnh danh là “Bản đồ vạn năng cho bộ não”, là phương pháp ghi chú đầy sáng tạo. 
Việc lập dàn ý cho bài văn bằng sơ đồ tư duy được thực hiện qua 5 bước như sau: 
1. Xác định bố cục (mở bài, thân bài, kết bài).
2. Thêm nhánh (các ý chính và các ý phụ).
3. Từ khóa (câu chủ đề, ngắn gọn).
4. Kết hợp hình ảnh (vận dụng liên môn).
5. Hoàn thiện.
 Việc sử dụng SĐTD trong việc lập dàn ý bài văn miêu tả là hoàn toàn phù hợp:
Sơ đồ tư duy là công cụ giúp học sinh khắc sâu kiến thức: Sử dụng SĐTD trong khâu lập dàn ý giúp học sinh tìm tòi và khắc sâu kiến thức thông qua suy nghĩ và hoạt động tích cực. Học sinh không bị ép học thuộc lòng và tái hiện nguyên văn nội dung ghi nhớ. Ngược lại, các em được hướng dẫn một cách trình tự (qua hai bước Chuẩn bị và Tiến hành) để bản thân mình tìm ra kiến thức và diễn đạt lại kiến thức đó trên “giao diện mở” của SĐTD.
Sơ đồ tư duy tích cực hoá hoạt động của học sinh: Qua quan sát sự tham gia của học sinh trong giờ học với SĐTD, chúng tôi nhận thấy rằng, tất cả các em đều tham gia tích cực vào xây dựng sơ đồ. Trong nhóm, các em biết phân công nhau tóm tắt ý, viết thành từ khoá, vẽ, trang trí,  Những học sinh hằng ngày ít phát biểu xây dựng bài có cơ hội thể hiện mình qua việc góp phần vào công việc chung của nhóm. 
Sử dụng sơ đồ tư duy trong giờ học làm nổi bật tính “chủ động” của học sinh và “chủ đạo” của giáo viên: Giáo viên hướng dẫn các em bằng hệ thống câu hỏi đã được chuẩn bị, học sinh suy nghĩ trả lời và định hướng cho mình những nội dung trên sơ đồ. 
Hình 7: Một số dàn ý minh họa của học sinh:
4. Hiệu quả của đề tài:
Qua một thời gian thực hiện các giải pháp nêu trên trong dạy văn miêu tả cho học sinh lớp 5, chúng tôi thấy học sinh rất hứng thú và yêu thích học phân môn Tập làm văn, các em đã biết viết đúng thể loại văn, bố cục rõ ràng, diễn đạt mạch lạc những suy nghĩ, cảm xúc của mình một cách trôi chảy, biết chọn những chi tiết độc đáo, nổi bật, viết câu văn giàu hình ảnh, biết sử dụng các biện pháp nghệ thuật so sánh, nhân hóa một cách thích hợp khi làm bài văn miêu tả. Cả lớp đều hứng thú học tập, sử dụng thành thạo SĐTD khi học, không lo sợ khi đến tiết tập làm văn như xưa nữa.
* Về kĩ năng dùng sơ đồ tư duy trong lập dàn ý cho đề văn miêu tả
Khả năng phân tích đề, hiểu đề bài: Thông qua câu hỏi gợi ý của giáo viên, có 28/40 HS (70%) biết gạch chân đúng từ khoá, nêu đúng yêu cầu, thể loại văn miêu tả cũng như gợi ý từ đề. Đây là cơ sở quan trọng để HS xác định được từ ngữ khoá trung tâm của sơ đồ.
Mức độ thành thạo kĩ năng lập sơ đồ tư duy của học sinh: Qua các sơ đồ tư duy mà HS thực hiện, số lượng HS có thể độc lập xây dựng dàn ý cho bài văn miêu tả chiếm 50 % (20/40 HS), trong đó, có 75% (30/40 HS) biết cách trình bày sơ đồ tư duy hợp lí, đẹp mắt và bước đầu có sự liên tưởng, tưởng tượng trong các ý miêu tả. Như vậy, số lượng HS có thể độc lập xây dựng sơ đồ cá nhân còn thấp (50%), các em cần làm việc nhóm để hỗ trợ lẫn nhau mới hoàn thành kịp thời gian quy định, 
Chất lượng phân môn Tập làm văn sau khi áp dụng biện pháp này thật đáng phấn khởi, góp phần nâng cao chất lượng môn Tiếng Việt của lớp, của tổ chuyên môn trong nhà trường. 
Cụ thể sau khi học xong chủ đề về thể loại văn miêu tả, chúng tôi đã khảo sát lại HS và đạt được kết quả như sau:
Tổng số học sinh
Hoàn thành tốt
Hoàn thành
Chưa hoàn thành
Ghi chú
Số lượng
Tỉ lệ
Số lượng
Tỉ lệ
Số lượng
Tỉ lệ
40
22
55%
18
45%
0
0


PHẦN III: KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ
1. Kết luận:
Trong dạy học Tập làm văn, hướng dẫn HS lập dàn ý là khâu quan trọng, tạo tiền đề cho một bài văn hoàn chỉnh. Ứng dụng sơ đồ tư duy vào lập dàn ý của bài văn miêu tả có thể được thực hiện thường xuyên trong các tiết tập làm văn giúp HS thành thạo với kĩ năng này. Bên cạnh đó, để quy trình sử dụng SĐTD có tính khả thi và hiệu quả, giáo viên cần chỉ dẫn cho HS theo đúng trình tự, đúng yêu cầu để không chỉ phát triển khả năng tìm ý, triển khai ý trong môn học mà còn phát huy khả năng tưởng tượng, sáng tạo cho các em. 
 Tuy nhiên, một tiết dạy có vận dụng SĐTD thường mất nhiều thời gian vì tuỳ thuộc vào tốc độ làm việc của HS. Có nhóm HS hoàn thành nhanh nhưng cũng có nhóm không thể hoàn thành đúng giờ. Vì thế, khi thành lập nhóm để xây dựng SĐTD, giáo viên cần linh hoạt thay đổi thành viên và đảm bảo trong nhóm HS có học lực khác nhau để các em hỗ trợ nhau. Một vấn đề nữa là HS thường chú trọng hình thức mà làm mờ nhạt nội dung, vì ở lứa tuổi các em, vẽ thì phải chăm chút nên mất khá nhiều thời gian.
Học sinh chưa thành thạo kĩ năng rút ra từ ngữ khoá cũng như diễn đạt súc tích ý trên các nhánh. Đa phần các em ghi lại khá dài dòng các ý của ngữ liệu ban đầu làm cho sơ đồ tư duy thêm rườm rà.
Việc học sinh lập được dàn ý với SĐTD chỉ đảm bảo bài văn mình sắp viết, có đầy đủ các phần và các ý miêu tả. Để viết bài văn hoàn chỉnh, học sinh cần rèn luyện kĩ năng diễn đạt ý thành lời và liên kết các ý với nhau. Đây là kĩ năng mà giáo viên cần lưu ý tiếp tục rèn luyện cho học sinh.
 2. Khuyến nghị
Để nâng cao chất lượng dạy học văn miêu tả ngày càng có chất lượng, tôi rất mong Ban giám hiệu nhà trường, Phòng giáo dục và Sở giáo dục Nhà trường nên thường xuyên tổ chức các chuyên đề về dạy môn Tập làm văn lớp 5 để giáo viên có cơ hội được giao lưu, học hỏi những kinh nghiêm quí báu của đồng nghiệp giúp cho việc dạy môn Tập làm văn được tốt hơn.
* Lời cam đoan:
	Tôi xin cam đoan đây là sáng kiến kinh nghiệm của mình, không sao chép nội dung của người khác. Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm./.
Xin trân trọng cảm ơn! 

Ba Vì, ngày tháng 03 năm 2023
Tác giả
Ngô Thị Hậu

TÀI LIỆU THAM KHẢO
Bộ Giáo dục và Đào tạo (2005), Sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 5 (tập 1 và 2), Nxb GD.
Tony & Barry Buzan, Lê Huy Lâm biên dịch (2008), The mind map book - Sơ đồ tư duy, Nxb Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh.
Tony Buzan (2007), Sơ đồ tư duy trong công việc, NXB Lao động - Xã hội.
Trần Đình Châu, Sử dụng sơ đồ tư duy - một biện pháp hiệu quả hỗ trợ học sinh học tập môn Toán, Tạp chí Giáo dục, kì 2 - Tháng 9/2009.
Trần Đình Châu, Đặng Thị Thu Thủy (2009), Sử dụng sơ đồ tư duy góp phần tích cực hoá hoạt động học tập của HS, Tạp chí Khoa học giáo dục.
 6. Lê Ngọc Hóa, ứng dụng sơ đồ tư duy trong việc hướng dẫn học sinh lớp 5 lập dàn ý các bài văn thuộc thể loại văn miêu tả, Tạp chí khoa học – Đại học Cần Thơ.
 7. Văn miêu tả - Lê Phương Nga, Nhà xuất bản Giáo dục.
PHỤ LỤC
KẾ HOẠCH BÀI DẠY
PHÂN MÔN: TẬP LÀM VĂN
BÀI: LUYỆN TẬP TẢ CẢNH
I. YÊU CẦU CẦN ĐẠT
1. Kiến thức: 
- Biết quan sát và chọn lọc chi tiết trong bài văn tả cảnh cơn mưa. 
- Chuyển những điều mình quan sát được từ một cơn mưa thành dàn ý chi tiết, với các phần cụ thể và lập được dàn ý bài văn bằng sơ đồ tư duy.
- Chuyển một phần trong bài dàn ý tả cơn mưa thành một đoạn văn miêu tả chân thực, tự nhiên.
2. Năng lực:
 - Năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo.
 - Năng lực văn học, năng lực ngôn ngữ, năng lực thẩm mĩ.
3. Phẩm chất: 
- Cảm nhận được vẻ đẹp của cảnh vật, thiên nhiên qua cơn mưa. Đồng thời giáo dục học sinh lòng yêu quý thiên nhiên và say mê sáng tạo. 
- Giúp học sinh có thái độ học tập nghiêm túc, tích cực và yêu thích môn học
II. ĐỒ DÙNG DẠY HỌC
* Giáo viên:
- Giấy A0 để học sinh lập dàn ý bằng sơ đồ tư duy.
- Một số dàn ý bằng sơ đồ tư duy mẫu.
* Học sinh: 
- Những ghi chép sau khi quan sát một cơn mưa ở trên mạng hoặc ở ngoài thực tế.
- Hình ảnh thật về sự vật trong cơn mưa.
III. CÁC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC CHỦ YẾU
1. Hoạt động Mở đầu: Chơi trò chơi “Gọi mưa” (3p)
* Mục tiêu: Giúp học sinh hứng thú hơn trong tiết học, tạo điểm nhấn dẫn dắt vào bài
* Phương pháp, kĩ thuật: Đặt câu hỏi, trò chơi
* Cách tiến hành 
- Học sinh làm quản trò: phổ biến luật chơi, tổ chức cho cả lớp chơi.
- Các bạn làm theo yêu cầu của bạn quản trò.
- Giáo viên nhận xét. Giới thiệu bài học. 
2. Hoạt động Hình thành kiến thức mới.
* Mục tiêu: 
- Biết quan sát và chọn lọc chi tiết trong bài văn tả cảnh cơn mưa. 
- Chuyển những điều mình quan sát được về một cơn mưa thành dàn ý chi tiết, với các phần cụ thể và lập được dàn ý bài văn bằng sơ đồ tư duy.
* Phương pháp, kĩ thuật: Thảo luận nhóm, giao nhiệm vụ, động não, mảnh ghép, sơ đồ tư duy.
* Cách tiến hành:
- Học sinh nhắc lại cấu tạo chung của bài văn tả cảnh.
- Học sinh xem clip.
- Thảo luận nhóm
* VÒNG 1: NHÓM CHUYÊN GIA
- Các nhóm thảo luận hoàn thành các nhiệm vụ sau:
+ Nhóm 1: Ghi lại những gì mình quan sát được trước cơn mưa: Bầu trời, mây, gió, sấm sét, con người, cây cối, 
+ Nhóm 2, 3: Ghi lại những gì mình quan sát được trong cơn mưa: Hạt mưa, tiếng mưa, mây, gió, sấm sét, cây cối, con người, con vật . 
+ Nhóm 4, 5: Ghi lại những gì mình quan sát được sau cơn mưa: Bầu trời, mây, cây cối, con vật, cảnh vật, con người.
- Mỗi cá nhân làm việc độc lập trong khoảng 2 phút, suy nghĩ về nhiệm vụ của nhóm và ghi lại những ý kiến của mình.
- Khi thảo luận nhóm phải đảm bảo mỗi thành viên trong từng nhóm đều trả lời được tất cả các câu hỏi trong nhiệm vụ được giao và trở thành chuyên gia của lĩnh vực đã tìm hiểu và có khả năng trình bày lại câu trả lời của nhóm ở vòng 2.
* VÒNG 2: NHÓM MẢNH GHÉP
 Hình thành nhóm mới.
- Các chuyên gia ở nhóm mới chia sẻ kết quả thảo luận được ở vòng 1 với nhau.
- Các nhóm tổng hợp kết quả, lập dàn ý cho bài văn tả cơn mưa bằng sơ đồ tư duy.
* Các nhóm treo bài làm của nhóm mình vào các vị trí phù hợp trong lớp học.
- Học sinh cả lớp tham quan bài làm của các bạn, mỗi nhóm cử 1 bạn đại diện ở lại bài của nhóm mình để trình bày, chia sẻ, giải đáp thắc mắc (nếu có) cho các bạn khi đến tham quan bài của nhóm mình (Các bạn đi tham qua cầm theo giấy bút để ghi chép lại những ý hay cũng như vấn đề cần giải đáp).
- Giáo viên nhận xét.
3. Hoạt động Luyện tập, thực hành
* Mục tiêu: Chuyển một phần trong bài dàn ý tả cơn mưa thành một đoạn văn miêu tả chân thực, tự nhiên (văn nói).
* Phương pháp, kĩ thuật: Giao nhiệm vụ, trò chơi, trình bày 1 phút
* Cách tiến hành:
- Trò chơi: Phóng viên nhí:
- Học sinh làm phóng viên:
+ Bạn thích nhất bài làm của nhóm nào? Vì sao? 
+ Sự vật nào trong bài mà bạn có ấn tượng nhất?
+ Bạn dùng một vài câu văn để chia sẻ sự vật mà bạn thích trong bài.
- Giáo viên, nhận xét và dặn học sinh về nhà viết đoạn văn theo dàn ý trên vào vở.
4. Hoạt động vận dụng trải nghiệm:
* Mục tiêu:
- Giáo dục học sinh bảo vệ môi trường, học sinh thấy được vẻ đẹp của cơn mưa và có ý thức bảo vệ môi trường luôn sạch sẽ.
- Biết viết câu văn miêu tả giàu hình ảnh.
* Phương pháp, kĩ thuật: Tích hợp, giao nhiệm vụ, trình bày 1 phút
* Cách tiến hành:
- Liên hệ thực tế cách xử lý khi gặp mưa.
- Dặn HS về nhà tiếp tục hoàn chỉnh đoạn văn miêu tả cơn mưa. 
- GV nhận xét tiết học, tuyên dương một số nhóm, cá nhân hoạt động tích cực.
Một số dàn ý tả trường em thông qua sơ đồ tư duy